De expo 'Onder de Leien. Een gracht vol schatten.' is geopend. Alle info over je bezoek lees je hier.

Stap je mee door de tijd? (De route is beschikbaar)

Na bijna 4 jaar intensief werken is het zover. Vanaf 8 december rijdt de tram op de Noorder­leien en heropent het premetro­sta­tion Opera! Dat vieren we graag met u!

Benieuwd naar hoe de grootste werf van Antwerpen er momenteel uitziet? Stap mee onder het Operaplein en bezoek de tunnels, ondergrondse parking en lichtkoker van de Noorderlijn. Wie van archeologie houdt, ziet hoe de 16de-eeuwse stadsmuur en de Kipdorpbrug zijn uitgegroeid tot een openluchtsite.

Antwerpse stadsarcheologen hebben bij de Noorderlijn-werken middeleeuwse resten teruggevonden op het kruispunt van de Italiëlei en de Kipdorpbrug. Het gaat om de noordelijke vleugel van de middeleeuwse Kipdorppoort, meer bepaald de centrale poortdoorgang en een stuk van de toegangsbrug. Deze poort is 700 jaar oud en maakte deel uit van de voorganger van de Spaanse omwalling.

Op 24 november 2018 wordt voor de eerste keer de nieuwe Provinciale Erfgoedprijs uitgereikt. Met deze prijs focust de provincie op het onroerend erfgoed en wordt een organisatie of initiatief bekroond dat het rijke onroerend erfgoedverleden aan een ruim publiek bekend maakt. De stad Antwerpen heeft het publieksweekend van de Kipdorpsite van 10 en 11 februari 2018 ingediend en wordt laureaat. De jury looft de sterk sensibiliserende kracht van het evenement, zowel naar het grote publiek als naar de betrokken beleidsmakers. De prijs van 5000 euro gaat integraal naar onze publiekswerking.

 

Op 12 september 2018 kwamen de fundamenten van de middeleeuwse Kipdorppoort terug aan het licht ter hoogte van de Italiëlei en de Kipdorpbrug. Het gaat om restanten van een gebouw dat dateert uit het begin van de 14de eeuw. De stad brengt hiermee een goed bewaard deel van deze belangrijke toegangspoort tot de middeleeuwse stad in kaart. Tramreizigers konden de archeologische vondst van dichtbij bekijken.

Wat was even zichtbaar? Een grote ronde toren, een kleinere traptoren met binnenruimten en een gedeelte van de toegangsbrug van het middeleeuwse poortcomplex werd teruggevonden. Ze geven een unieke kijk op de middeleeuwse stadstoegang aan Kipdorp. Alhoewel het poortcomplex naar middeleeuwse maatstaven indrukwekkend was, laat het schaalverschil met de latere 16de-eeuwse omwalling zich duidelijk voelen.

Na de afbraak van de omwalling werd op deze plaats in 1884 een standbeeld opgericht ter herinnering aan de Franse Furie, die zich hier in 1583 afspeelde. Ook de fundering van dit gedenkteken is tijdens het lopende onderzoek aangetroffen.

Tijdens Museumnacht 2018 was het Felixatelier geopend. Vondsten uit de gracht van de Kipdorpsite en dronebeelden van de opgravingen werden voor het eerst getoond.

In het noorden van de Leien kwam het Schijnbastion terug aan het licht. Deze ligt vlak onder de nieuwe voetganger- en fietsersbrug. 

De grondstalen van de gracht die in januari en februari 2018 werden verzameld, worden nu gezeefd. Zo komen kleine vondsten toch nog aan het licht, zoals knikkers, muntjes, leersnippers, kraaltjes, musketkogels, kleipijpjes en andere voorwerpen. Weetje: een grondstaal is een grote zak met 1 kubieke meter aarde en vondsten. 

11 000 bezoekers namen deel aan het publieksweekend op zaterdag 10 en zondag 11 februari 2018.

Ter hoogte van de Tunnelplaats en de Paardenmarkt lag ooit de Rode Poort. Ze werd beschermd door een bastion en een halfbastion. In december 2017-januari 2018 kwam een deel van het halfbastion terug aan het licht. Dit naar aanleiding van werken aan de weg. 

Kipdorp uitnodiging

Deze brug aan de historische Kipdorppoort is 90 meter lang en 7 meter breed. De Kipdorpbrug ligt onder de Leien tussen de huidige straat met die naam en de Franklin Rooseveltplaats. De resten worden later permanent zichtbaar.

Onder de Leien liggen archeologische resten van de 16de-eeuwse Spaanse omwalling. De resten van de Rode Poort konden nog éénmaal bezocht worden op zondag 30 juli 2017. Daarna verdwenen ze onder het asfalt van de Noorderleien. 2400 geïnteresseerden bezochten de 16de-eeuwse brug en het bastion van de Rode poort onder de Italiëlei.

De zuidelijke flank van het bastion van de Rode Poort met kazemat werden opgegraven en onderzocht. Tussen de Tunnelplaats en de Paardenmarkt werden de pijlers van de Rode Poortbrug vrijgelegd. Tussen de pijlers werden de muren van de Houwer gevonden. Dit was een afgesloten bassin met drinkwater in de gracht. 

De archeologen starten nu aan de grootste opgraving van de werf van de Noorderlijn: de Kipdorpsite. De archeologische opgravingen werden lang voorbereid en reeds van bij het begin van de plannen voor de Noorderlijn ingepast in de planning van de aannemer om geen vertragingen te veroorzaken. Zo kunnen de archeologen met grote zorg de Kipdorpbrug en - bastion, de stadsmuur en de kazemat terug aan het licht brengen. 

 

De Spaanse Omwalling en de Nieuwstad loopt tot onder het huidige Eilandje. Tijdens de heraanleg van de weg en de riolering worden er dan ook regelmatig archeologische restanten terug gevonden. De archeologen vinden restanten van huizen van de Nieuwstad onder de Van Meterenkaai en de stadsmuur van de Spaanse Omwalling in de Bataviastraat en voor de Friendship Building.

Spaanse omwalling ter hoogte van Maria-Theresialei geeft voor een laatste keer haar geheimen prijs.

In het voorjaar van 2016 komt het Huidevettersbastion terug aan het licht. De werken van de Noorderlijn zijn gestart en de Leien worden opgebroken. Het Huidevettersbastion toont muren die 7 meter diep onder de grond zaten. 

De plannen voor de Noorderlijn liggen op tafel. Van bij het begin wordt het archeologisch onderzoek mee in de planning opgenomen. Het voorzonderzoek in 2012 wees uit dat de Kipdorpsite zich nog in een goede staat bevindt. Er wordt beslist dat het geïntegreerd wordt in het nieuwe Operaplein. 

Voor het vooronderzoek werden er diepe schachten gegraven om de de opbouw, bewaringstoestand en locatie van de vestingmuur verder onder te onderzoeken.

Tijdens de heraanleg van de Zuiderleien (2002-2006) startte systematisch archeologisch onderzoek naar de Spaanse omwalling.  Delen van het Keizersbastion en  de poort en de citadel werden toen onderzocht. Nieuwe gegevens werden verzameld bij de afbraak van de IJzeren brug (zone Kipdorpbastion), de tijdelijke brug aan de Rooseveltplaats

In de tweede helft van de 19de eeuw had de Spaanse omwalling haar doel verloren en stond ze een verdere stadsontwikkeling in de weg. Vanaf 1864 werd deze versterking afgebroken. In de plaats kwam een nieuwe verdedigingsgordel, de zogenaamde Brialmontvesting, nu het tracé van de huidig Ring. Op de gedempte stadsgrachten werden de Leien aangelegd (1867-1869), maar ondergronds bleef de volledige blauwdruk van de Spaanse omwalling bewaard.

In de late 16^de eeuw is de stad in handen van de Calvinistische Willem van Oranje. Hij sloot in1581 een bondgenootschap met de Franse hertog van Anjou. Samen zouden  ze de stad verdedigen tegen een Spaanse belegering. Maar in een poging om zijn macht uit te breiden, wilde de hertog de stad bij verrassing innemen, om ze onder zijn gezag te brengen.

Op 17 januari 1583 stond  een Frans garnizoen voor de Kipdorppoort. Maar het plan lekte uit en de Antwerpenaren waren voorbereid. Er volgde een bloedig gevecht tussen de troepen en de Antwerpse burgers ‘waar de lijken hoopen vormden van meer dan twee meters hoog’. Vele burgers en Franse soldaten en edellieden werden gedood  of verdronken in de gracht. Na zijn nederlaag trokken de hertog en zijn legers uit de stad.

Dit volksverzet betekende het einde van de Franse steun voor de Nederlandse opstand tegen de Spaanse overheersing. Deze mislukte alliantie opende de weg naar de herovering door Farnese in augustus 1585. Die ‘Val van Antwerpen’ wordt vaak gezien als de definitieve scheiding tussen noord en zuid. De Zuidelijke Nederlanden bleven onder het bewind van een landvoogd die door de koning van Spanje benoemd werd. Het katholicisme bleef hier de enige toegestane godsdienst. In de Noordelijke Nederlanden werd dit het protestantisme. De binnenzijde van de Kipdorppoort werd rond 1600 vernieuwd als herdenking aan deze overwinning.

De omwalling wordt uitgebreid met een vijfhoekige citadel in opdracht van Filips II en de hertog van Alva. De Italiaanse ingenieur Paciotto ontwierp de citadel naar het voorbeeld van de citadel van Turijn. Op elke hoek is er een bastion met verlaagde flanken en kazematten. De citadel werd met de omwalling verbonden door een verbindingswal.

Vandaag ligt de wijk Het Zuid op de plaats waar de citadel ooit stond. Bij de werken aan de tuin van het KMSKA kwam een deel van de citadel terug aan het licht.

Voor de bouw van de nieuwe Kipdorppoort sloot de stad een contract met Gilbert van Schoonbeke, aannemer, projectontwikkelaar avant-la-lettre. Tussen 1543-1548 werd gestart met de bouw. De laat-middeleeuwse voorloper met ronde torens werd deels opgenomen in het nieuwe poortgebouw in Renaissancestijl. Deze monumentale toegang werd verdedigd door een bastion (1549-1551) en was toegankelijk via een brug (1552-1553)  over de stadsgracht. Het is de uitvalsweg naar de Kempen en Noord-Brabant. Langs deze poort konden burgers, handelaars en notabelen via de landrug ‘Eyendijk’, nu de Turnhoutsebaan, de stad in. De Kipdorppoort was in de winter geopend van 5 uur 30 tot 22 uur, in de zomer van 3 uur 30 tot 23 uur. Nadien ging de poort onherroepelijk dicht en moesten laatkomers buiten de stadswallen overnachten.

In opdracht van Keizer Karel tekende de Italiaanse ingenieur Donato di Boni het vooruitstrevende ontwerp van de omwalling. Dit nieuwe ontwerp was beter bestand tegen zwaarder geschut dan de laatmiddeleeuwse omwalling. Deze versterking bestond uit negen bastions, acht fronten (rechte stukken muur), vijf stadspoorten en bruggen, een gracht en een buitengrachtmuur. Er werd tien jaar (1542-1553) aan gewerkt, met duizenden arbeiders waaronder ook vrouwen en kinderen. 

Kipdorp was een oud gehucht ten oosten van de Wijngaardpoort (aan het einde van de huidige straat Kipdorp), die later de Binnenste Kipdorppoort genoemd werd. Het gehucht werd een eerste keer vermeld in 1223. Bij archeologisch onderzoek zijn sporen van pre-stedelijke bewoning (voor 1221) gevonden. Bij de vierde stadsuitbreiding (1314-1410) kwam deze wijk binnen de stad te liggen.

Het woord ‘kip’ verwijst naar een ‘kleine verhoging’. In de buurt van Kipdorp lag een hoger gelegen zandrug. In deze omgeving wordt een Nieuwe Kipdorppoort gebouwd, één van de vijf toegangen tot de stad Spaanse Omwalling.