Burchtzone: oudste Antwerpse nederzetting geeft geheimen prijs

De Scheldekaaien kennen de komende jaren een grootschalige heraanleg. Eén van de zones – Schipperskwartier en Centrum –  ligt pal in het historische hart van Antwerpen: de burchtzone. De werken zijn dan ook de perfecte gelegenheid om de oudste delen van de stad terug aan het licht te brengen, het verleden van Antwerpen nog beter te leren kennen en om het een plek te geven in de toekomst. In de zomer van 2023 start de heraanleg van de Scheldekaaien. Een deel van de archeologische site zal permanent te zien zijn. Het overige deel wordt terug zorgzaam afgedekt en de putten worden gedicht. 

Archeologische resultaten mei 2023

Bezoek op 27 en 28 mei 2023 tussen 10 en 17 uur de archeologische opgravingen aan de burchtzone. Gratis. Van 10 tot 17 uur. 

Deze content kan niet getoond worden.

Door de gekozen cookie voorkeuren kan de inhoud niet weergegeven worden. Deze inhoud is enkel zichtbaar als u marketing cookies inschakelt.

Open cookie instellingen

Lees hieronder verder om de resultaten van de opgravingen van 2021 tot en met 2023 te ontdekken.

Waarom dit project?

De Scheldekaaien veranderen de volgende jaren grondig van uitzicht. De 6,7 kilometer lange kaaien worden heraangelegd volgens het Masterplan Scheldekaaien. Dit grote project startte al in 2017 en zal zo’n 15 jaar in beslag nemen. De werken gebeuren dan ook gefaseerd en in deelgebieden.  Verspreid over verschillende zones zitten er nog belangrijke archeologische resten die meer vertellen over het verleden van Antwerpen. De burchtzone is hier één van, want hier is Antwerpen ontstaan. 

Stad Antwerpen

De Burcht in 5 punten

1. Ontstaan

Mikko Kriek i.o.v. stad Antwerpen

Meer dan 1000 jaar geleden verscheen een nederzetting langs de Schelde, niet ver van het huidige Steen. De nederzetting werd na verloop van tijd beschermd door een aarden wal met een brede gracht. Binnen de omwalling, open aan de waterkant, bevonden zich straten met houten huizen. Dit geheel was de vroegste kern van Antwerpen. 

2. Militaire functie
Door de gunstige ligging van Antwerpen aan de Schelde en de Schijn richtte de Duitse keizer Otto II op het einde van de 10de eeuw de handelsplaats in als markgraafschap. Samen met andere markgraafschappen, Ename en Valenciennes, vormde Antwerpen een militaire schakel in de westelijke verdediging van het Roomse Rijk. 

3. Stenen muur
In de loop van de 11de-12de eeuw kreeg Antwerpen een stenen burchtmuur, op de plek van de eerdere aarden wal. In de burcht waren verschillende functies gevestigd zoals een tolhuis, een munthuis, een markt, een kerk, een rechtbank (Vierschaar) en het huis van de afgevaardigde van de markgraaf.

4. Eiland in de stad 
Door stadsgroei verloor de burcht na verloop van tijd zijn militaire functie en werd het een enclave binnen de middeleeuwse stad. De toenemende bebouwing en verstedelijking leidde ertoe dat de burchtmuur deels ontmanteld, overbouwd en doorbroken werd. De burchtgracht werd doorheen de tijd overwelfd, waardoor ze uit het straatbeeld verdween.   

5. Burcht vandaag

stad Antwerpen

Wie weet waar te kijken kan vandaag nog delen van de burchtmuur zien aan de oostzijde van Het Steen, aan weerszijden van de Vleeshuisstraat en in de Zakstraat. In de Vleeshuisstraat werd het tracé van de burchtmuur ook gevisualiseerd bij de heraanleg van het wegdek in 2014. Onder de kaaivlakte en onder het straatniveau bleef er wel nog heel wat burchtmuur en -gracht bewaard. 
 

Wat gebeurt er?

Het onderzoek in de burchtzone vindt plaats in verschillende fases. Bekijk de filmpjes hier. 

Resultaten 2022-2023

Over de vroegste geschiedenis van Antwerpen zijn weinig geschreven bronnen bewaard gebleven. Daarom is archeologisch onderzoek waardevol. In de jaren 50 bracht professor A. Van de Walle de middeleeuwse houtbouw al aan het licht. Grootschalige opgravingen in 2008 en 2009 naar aanleiding van nieuwbouwprojecten bevestigden de hoge cultuurhistorische waarden van het Antwerpse burchtgebied. In 2010 werd de burchtzone dan ook beschermd als archeologisch monument.  

Het onderzoek dat de afgelopen twee jaar werd gevoerd, werd mogelijk door het verdwijnen van de parking onder het Noorderterras. Na de restauratiewerken aan het Steen, de cruiseterminal en de kaaimuur, konden archeologen speuren naar het verleden van deze plek.  Het onderzoek gebeurde in twee fasen:  

<>

• De eerste fase focuste op mogelijkheden voor de heraanleg waarbij de burchtmuur, het stratenpatroon en enkele belangrijke gebouwen zoals de Sint-Walburgiskerk en de vierschaar werden onderzocht.  
• In de tweede fase startte het wetenschappelijk onderzoek naar de oudere handelsnederzetting uit de 9de-12de eeuw met huizen en straten opgetrokken in hout. Er werden twee onderzoeksputten afgebakend: een put aan de noordzijde van de verdwenen Mattenstraat tot en met de burchtmuur en een put in het midden van de burcht op het kruispunt van de vroegere hoofdstraten waar de vierschaar lag. Een deel van het hout wordt zorgvuldig geselecteerd voor verder onderzoek, waarbij specialisten vanuit verschillende disciplines worden betrokken. Het archeologisch onderzoek gebeurt in afstemming met de bevoegde stedelijke actoren en het agentschap Onroerend Erfgoed. 

 

<>

Resultaten najaar 2020 - winter 2021

Onder het Noorderterras worden verschillende proefsleuven uitgegraven om de bewaringstoestand en de exacte ligging van de archeologische relicten te vinden.

<>

• Burchtmuur:  De stenen burchtmuur loopt van oost naar west onder de huidige hangars en volgt aan noordzijde een licht gebogen tracé richting Schelde. De burchtmuur werd tot 2,5 meter diepte blootgelegd. De muur is opgetrokken in Doornikse kalksteen en blijkt goed bewaard. Twee uitsprongen uit de late middeleeuwen kunnen geïdentificeerd worden als steunpijlers van de halftorens die hogerop in de muur waren ingewerkt. Het gebruik van kalkzandsteen toont aan dat ze van latere datum zijn en mogelijk gelijktijdig zijn gebouwd met de doorgang op deze locatie. Ter hoogte van de vroegere hoofdas binnen de burcht (Mattestraat), werd in de late middeleeuwen een poortdoorgang gebouwd, met een brug over de burchtgracht. De brug werd niet gelokaliseerd, maar wel de plaats waar de poortdoorgang geweest moet zijn. 
• Rechtbank (Vierschaar): Een proefsleuf op de vermoedelijke locatie van de Vierschaar leverde funderingsmuren op van een magazijn dat dateert van na de sloop van de Vierschaar in 1847, te midden van oudere middeleeuwse sporen en grondlagen. De muren van het gerechtsgebouw bleven niet bewaard op dit niveau. Bij een manuele sondering tot een dieper niveau werd wel een bakstenen sokkel van de Vierschaar gevonden.
• Sint-Walburgiskerk: In een proefsleuf op de noordzijde van de Sint-Walburgiskerk kon vanaf 1,5 meter diepte een muurfragment van de hoofdbeuk van de kerk worden blootgelegd. De plattegrond van de kerk kan hierdoor beter in kaart worden gebracht. Verder onderzoek is nodig om een vollediger beeld te vormen van de bewaringstoestand van de overige delen van de kerk. 
• Mattestraat: langs de oostzijde van de Mattestraat (de vroegere hoofdas door de burchtzone van noord naar zuid) werd de grens van de gevellijn vastgesteld. 
• Refuge van de abdij van Affligem: Er werd een proefsleuf aangelegd om de muren van de refuge te lokaliseren. Op een eerste archeologisch niveau waren recentere muren zichtbaar van het magazijn dat hier gebouwd werd nadat de refuge afgebrand was in 1870. Hieronder waren echter oudere sporen zichtbaar, zoals muurtjes en een haard. Er werden ook brandlagen aangetroffen die in verband gebracht kunnen worden met de brand van 1870. Deze oudere sporen behoren vermoedelijk wel tot de refuge.

Heraanleg Scheldekaaien

Dit bijzondere verleden blijft zichtbaar in de heraanleg van de Scheldekaaien. Een deel van de middeleeuwse burchtmuur wordt tot 2,5 meter diep uitgegraven en blijft permanent zichtbaar. Waar vroeger de burchtgracht lag, wordt de kasseivlakte verdiept. Bezoekers kunnen via een helling afdalen tot bij de burchtmuur. Ook wordt de oude noordelijke poortdoorgang in de burchtmuur opnieuw benut. Op deze plaats komt een loopbrug over de voormalige gracht. Binnenin de burcht wordt het stratenplan (Steenstraat, Mattenstraat en Zakstraat) gevisualiseerd en zullen de contouren van de Sint-Walburgiskerk, de Vierschaar en het Reuzenhuis terug zichtbaar worden gemaakt.

Het merendeel van wat zichtbaar is in de twee archeologische putten verdwijnt terug onder de grond. De resten worden zorgzaam afgedekt waarna de putten worden gedicht. De vondsten worden na inventarisatie en conservatie bewaard in het Onroerenderfgoeddepot van de stad. Enkele bijzondere vondsten zijn twee mantelspelden (pseudo-muntfibulae), een houten kandelaar, munten, Gallo-Romeins aardewerk en aardewerk uit de 10de-12de eeuw. 

Kijkdagen

• Archeologiedagen 27 - 28 mei 2023, van 10 tot 17 uur: Burchtzone (naast Het Steen), gratis - Dit is de laatste reeks kijkdagen omdat de heraanleg start in de zomer van 2023.
• Archeologiedagen 2022: Burchtzone
• Archeologiedagen 2021: Burchtzone en Sint-Michielskaai

 

<>

Wie werkt er aan mee?

• AG Vespa: verantwoordelijk voor het ontwerpproces van de Scheldekaaien
• De Vlaamse Waterweg: belast met de werken van de kaaimuurstabilisatie
• Artes Roegiers: de uitvoerder van de werken voor de kaaimuurstabilisatie
• De dienst archeologie van de stad Antwerpen: uitvoering bureaustudies en archeologisch onderzoek 

 

Meer info

archeologie@antwerpen.be