Toonbeeld van modernistische architectuur
Aan de rand van de historische binnenstad ligt de tentoonstellingswijk. In deze wijk liggen meerdere architecturale hoogstandjes uit het interbellum en de jaren ’50 en ’60 verborgen. De stad Antwerpen heeft in samenwerking het met agentschap Onroerend Erfgoed 127 gebouwen in kaart laten brengen. Benieuwd wat er zo speciaal is aan de tentoonstellingswijk?
Waarom dit project?
De tentoonstellingswijk is een speeltuin voor architectuurliefhebbers van toonaangevende modernistische architectuur. Ronkende namen als de architecten Van Steenbergen, Stynen en Hoste tekenden het bekende aanzicht van de wijk in het interbellum. Na WO II volgde een tweede ontwikkelingsgolf, die terug te zien is in de typerende fifties en sixties seventies architectuur. De tand des tijd heeft vaak een grote impact op het uitzicht van de woningen en ze kunnen helaas niet onder een stolp worden gezet. De enige manier om ze te bewaren is door ze gedetailleerd in kaart te brengen met tekeningen, foto’s en omschrijvingen, met andere woorden inventariseren.
In het verleden werd de wijk al eens nauwgezet onder de loep genomen. Dit resulteerde in de inventaris ‘Bouwen door de eeuwen heen, Inventaris van het cultuurbezit in België. Architectuur. Deel 3nc. Stad Antwerpen (1989)’. Deze inventaris is echter verouderd, omdat verschillende gebouwen verdwenen of verbouwd zijn en bepaalde stijlperiodes onderbelicht bleven. Bovendien zijn de selectiecriteria en de onderzoeksmogelijkheden voor waardevol onroerend erfgoed sindsdien in belangrijke mate veranderd.
Er was nood aan een nieuwe, geobjectiveerde inventarisatie waardoor het voor het beleid en voor de burger duidelijk is waar het stedelijk onroerend erfgoedbeleid op inzet en op welke manier onroerend erfgoedwaarden in stadsontwikkeling worden geïntegreerd.
In 2015 werd gestart met een nieuwe inventarisatie, die in twee fases werd uitgevoerd. Ze vertrekt vanuit de bestaande inventaris en vult aan waar nodig.
Fase 1 (2015): (her)inventarisatie van het waardevol bouwkundig erfgoed uit de moderne Antwerpse interbellumarchitectuur (jaren ’30).
Fase 2 (2016): (her)inventarisatie van het waardevol bouwkundig erfgoed uit de jaren ’50-’70 en updaten relicten die in 1989 reeds werden geïnventariseerd.
Deze databank is bijzonder belangrijk voor het bewaren van de kennis van de Vlaamse architectuur. Daarnaast kunnen huidige en toekomstige eigenaars van de geïnventariseerde panden zich laten inspireren om het unieke karakter van de woning te behouden bij renovaties.
Wat gebeurt er?
In 2015 werden er reeds 54 modernistische interbellumpanden gedetailleerd in kaart gebracht. In 2016 vervolledigden de erfgoedexperten hun onderzoek met zo’n 73 panden, met de focus op naoorlogse gebouwen die zowel getuigen van een modernistische als een conventionele architectuur. Uniek is dat ook het interieur van een aantal woningen zijn geheimen heeft prijs gegeven.
Bij de inventarisatie ligt de nadruk op het vaststellen van karakteristieke elementen van de gevels en archiefonderzoek. Hierdoor blijven de interieurs vaak onderbelicht. Er werd daarom gekozen om een oproep te lanceren naar de bewoners met de vraag of ze iets van hun interieur willen delen. Dankzij enkele enthousiaste bewoners werden de interieurs van 28 panden bezocht, gedocumenteerd en beschreven. Om privacy redenen wordt deze informatie niet publiek gemaakt, maar deze zal wel gebruikt worden bij de begeleiding van renovatie en restauratiedossiers van deze woningen.
Met dit onderzoek werd voor het eerst een update gemaakt van de inventarisatie van de jaren ’80. De nieuwe teksten zijn gedetailleerd en behandelen de panden van voorontwerp tot het detail. Het spreekt voor zich dat deze databank bijzonder belangrijk is voor het bewaren van de kennis van de Vlaamse architectuur. Alle resultaten zijn publiek toegankelijk en kan u via de website inventaris onroerend erfgoed raadplegen. Ook voor huidige en toekomstige eigenaars kan de databank nuttig zijn om bij de renovatie van hun woning het unieke karakter te bewaren.
Realisaties?
Absolute architecturale uitschieters van de Tentoonstellingswijk zijn de vijf modernistische beschermde monumenten: de school in de Pestalozzistraat en de vier iconische woningen van de toparchitecten Geo Brosens, Eduard Van Steenbergen, Leon Stynen en Huib Hoste.
Ondanks een reeks ontwerpen van topniveau, is het gros van de realisaties eerder gematigd modernistisch. Uit de grondige evaluatie van de indeling van de geselecteerde woningen op basis van de plattegronden in de bouwdossiers, blijkt dat de meeste modernistische architectuur in de Tentoonstellingswijk eigenlijk eerder conventioneel van opvatting is. De traditionele plattegronden staan soms in schril contrast met de eigentijdse gevelaanpak. Vernieuwende interieurconcepten zijn zelfs in deze wijk zeldzaam. De avant-garde-interieurs krijgen dan ook steeds uitgebreid aandacht in de fiches. Een goed voorbeeld is de eigen woning van Gustaaf Jacobs.
De eenheid die de wijk uitstraalt is mede te danken aan een reeks reglementen die de stad Antwerpen opmaakte om een prestigieus en esthetisch karakter voor de wijk na te streven. Bijna alle architecten die in de nieuwe wijk bouwden, maakten gebruik van de traditionele baksteenbouw maar pasten deze aan zodat dit paste in hun moderne architectuurvisie. Deze was sterk beïnvloed door de Nederlandse baksteenarchitectuur.
Nieuwe architecturale ontdekkingen
Eén van de doelstellingen in de tweede fase was om de architecturaal waardevolle naoorlogse architectuur in beeld te brengen, zowel de modernistische als de conventionele. De modernistische was minder talrijk aanwezig dan gedacht, maar bracht toch acht nieuwe panden onder de aandacht.
- Topvoorbeelden zijn: twee duidelijk herkenbare werken van Marc Appel (Volhardingstraat 94-96) en Jan Welslau en twee realisaties van Eduard Van Steenbergen (Camille Huysmanslaan 93).
- Ook de minder bekende Robert Marevoet (Volhardingstraat 34) werkt in de traditie van leermeesters Paul Smekens en Léon Stynen verder en ontwikkeld een doorgedreven modernistische ingesteldheid.
- Architect Etienne Oppeel (Serigierstraat 22) en Dolf Mouwen (Serigierstraat 3) spelen dan weer meer in op de stedelijke richtlijnen met hun traditionalistische half vrijstaande woningen in de Serigiersstraat. Zo hebben deze woningen een voortuin en werd gekozen voor een schild- en pseudo-mansardedaken, in de plaats van een plat dak dat karakteristiek is voor de Tentoonstellingswijk.
- Het appartementsgebouw dat Marc Remaut (Jan Baptist Verlooystraat 5) in 1959 realiseerde voor het Architectenbureau Style Building, onderscheidt zich kwalitatief van de conventionele, veeleer banale appartementsgebouwen die gangbaar zijn in de jaren 1950.
- De halfronde stedelijke kleuterschool ten slotte, vormt een prachtig voorbeeld van de moderniteit die na de oorlog ook in de scholenbouw doorsijpelde. Het is een ontwerp van de Antwerpse stedelijke hoofdarchitect André Fivez (Jan de Voslei 10).
Daarnaast werd ook de meer conventionele traditionele architectuur als tegenhanger van het modernisme uit de jaren ’30 in de wijk in kaart gebracht. In de Vlaamsekunstlaan 2 en 21 onderscheiden we een reeks woningen die qua volume, vormgeving en materiaalgebruik voortbouwen op de architectuur van de stadsvilla’s en herenhuizen in een conventionele art deco op de Jan van Rijswijcklaan. In deze laan vinden we ook het enige voorbeeld van de cottagestijl (Vlaamsekunstlaan 3) in de tentoonstellingswijk terug.
In de pastorie van de Kristus-Koningkerk (Louis Strausstraat 1) vond Jos Smolderen een compromis tussen de moderniteit en een aantal opmerkelijke, traditionele en art-deco-elementen zoals het opvallend hoge schilddak met dakkapellen, en de fors uitgewerkte erkervolumes.
Wie werkt eraan mee?
De stad Antwerpen was opdrachtgever van deze inventarisatie. Ze werd opgemaakt door GUMA nv en Steven Van den Borne. De opvolging en begeleiding gebeurde door de stad Antwerpen in samenwerking met het agentschap Onroerend erfgoed.
Meer info
Locatie Tentoonstellingswijk