De site van het Stuivenbergziekenhuis wordt herontwikkeld met een mix van stedelijke diensten, woningen, (zorg)voorzieningen, werkplekken en groene open ruimte

De site van het Stuivenbergziekenhuis ligt in Antwerpen-Noord, tussen de Lange Beeldekensstraat, Pothoekstraat, Boerhaavestraat en Pesthofstraat en is ongeveer 5 hectare groot. De gedeeltelijke verhuis van het ziekenhuis in 2023 geeft de kans om de site te herontwikkelen tot een plek met een mix van stedelijke diensten, woningen, (zorg)voorzieningen, werkplekken en groene open ruimte. Zo kan het project mee zorgen voor de heropwaardering van heel Antwerpen-Noord.

Waarom dit project?

In 2016 besliste het Ziekenhuis Netwerk Antwerpen (ZNA) om het Stuivenbergziekenhuis in 2023 te verhuizen naar het nieuwe ZNA Cadix op Kop Spoor Noord. Het psychiatrisch ziekenhuis blijft op de Stuivenbergsite.

De verhuis van het ziekenhuis biedt een unieke kans om de site te herontwikkelen als een strategisch en duurzaam stadsvernieuwingsproject en een hefboom voor de wijk Antwerpen-Noord.

Antwerpen-Noord is een ‘aankomstgebied’ met verouderde woningen en een tekort aan groene open ruimte. De wijk kent een groot verloop van bewoners: ‘sociale stijgers’ verhuizen uit de wijk zodra ze voldoende financiële middelen hebben en vooral zwakke sociale groepen en recente nieuwkomers blijven in de wijk wonen.

De Stuivenbergsite biedt een unieke kans om de ruimtelijke en socio-economische opwaardering in de wijk te ondersteunen. De historische functie als ziekenhuis zal een nieuwe en hedendaagse vertaling moeten krijgen als ‘verzorger voor de wijk’ en een nieuwe eigenheid van de site helpen bepalen.

Wat gebeurt er?

De Stuivenbergsite krijgt een mix van stedelijke en economische functies met wonen, omringd door groene tuinen die van zonsopgang tot zonsondergang open zijn.

Stap voor stap

Het terrein van het oude ziekenhuis is groot en complex. Daarom zal er gewerkt worden in verschillende fases. Zo worden niet alle keuzes in één keer gemaakt, is niet al het budget meteen beschikbaar en krijgt de nieuwe toekomst van het terrein stap voor stap vorm.

Een stukje afbreken

Het ‘ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) 2060’ legt op dat minstens 60% van het terrein open en groene ruimte moet zijn. Daarom is het nodig om bepaalde (stukken van) gebouwen af te breken. Zo is het de ambitie om het volledige hoofdgebouw uit de jaren 80 af af te breken net als het mortuarium in de Boerhaavestraat en de bijbouwen aan de ronde torens. Zo maken we een grote open ruimte die het hele terrein veel openheid en ademruimte geeft, net zoals het vroeger was. Uiteraard kunnen we pas afbreken na vertrek van het ziekenhuis. De afbraak van het jaren 80 gebouw, in het zuidelijke deel van het terrein dicht bij de Lange Beeldekensstraat, is de grootste brok. Aansluitend op de sloopwerf zal hier een ondergrondse parking worden voorzien.

Voor de renovatie van het gebouw wordt er nog gepuzzeld aan een goede match tussen de geplande invullingen en het gebouw alsook aan een slimme fasering.

Stedelijke functies

Na de sloopwerken en na de bouw van de parking kan de renovatiewerf van de geplande vier stedelijke functies volgen in het centrale deel van de site. Er zullen vier stedelijke diensten komen in het centrale deel:

• een jeugdwerking

• een kinderdagverblijf

• een Huis van het Kind (het vroegere Kind & Gezin)

• de opleiding HBO5-verpleegkunde en het zorglab van het Stedelijk Onderwijs Antwerpen

Wonen en (sociaal-)economische invullingen

Rondom de stedelijke diensten is er nog heel wat ruimte voor een economische ontwikkeling en voor een woonontwikkeling.

De economische invullingen en de woonontwikkeling zijn ook nog toekomstmuziek en behoren tot een fase waarin de stad via oproepen privépartners zal zoeken. Deze ruimten zullen voorlopig ook een tijdelijke invulling krijgen, als er een tijdelijke uitbater gevonden wordt. Op die manier willen we beantwoorden aan de vraag naar ‘horeca en winkels’ maar ook naar ‘vrije tijd en ontmoeting’. Die invullingen stonden hoog in de top drie van de bewonersbevraging die we deden tijdens het publieksmoment eind 2019.

Met een mix van publieke en private, sociale en commerciële functies wil de herontwikkeling van de Stuivenbergsite zo veel mogelijk buurt- en stadsbewoners aanspreken, zowel in de tussentijd als bij de definitieve realisatie.

Publieksgerichte functies op het gelijkvloers

De tuinen worden opengesteld voor iedereen. Daarom komen er op het gelijkvloers, aan de tuinen, publieksgerichte functies. Dat kunnen stedelijke diensten zijn zoals een kinderopvang en een jeugdwerking, maar ook commerciële functies zoals cafés, restaurants of verkooppunten.

De publieksgerichte functies krijgen een ingang langs het centrale voorplein en langs de rue exterieure, een buitenstraat die rondom het gebouwencomplex loopt. Het is een langgerekt overdekt terras dat van in de tuin toegang geeft tot elk gebouw. Dat overdekt terras wordt aangenaam ingericht en zorgt voor beschutting, ook bij regen of hitte.

Korteknie Stuhlmacher Architecten, Bovenbouw Architecten en BOOM Landscape

Het beoogde eindbeeld van de Stuivenbergsite © Korteknie Stuhlmacher architecten - Bovenbouw architecten - BOOM Landscape 

Groene publieke ruimte rondom

De nood aan groene publieke ruimte is erg groot. Dat leerden we ook uit de bevraging tijdens het publieksmoment in 2019. Om die ruimte te creëren, worden heel wat gebouwen afgebroken. Die beslissing is genomen samen met Monumentenzorg en op basis van een grote bouwhistorische studie. Enkel de gebouwen die weinig of geen historische waarde hebben of weinig kwalitatief zijn, worden afgebroken. Op die manier kunnen we opnieuw mooie, grote tuinen voorzien en krijg je deze plek terug te zien zoals ze oorspronkelijk is ontworpen in de 19de eeuw: een plek om frisse lucht op te snuiven en op adem te komen.

De inrichting van de publieke ruimte gaat uit van een evenwicht tussen toegankelijkheid, transparantie en openheid, en meer geborgen zones. Daarom heeft het ontwerpteam vijf verschillende tuinen ontworpen. De middelste binnentuin staat daar los van, die zal als louter private buitenruimte voor de gebruikers van de omliggende gebouwen ingericht worden.

• Stadstuin (publiek): De stadstuin vormt de grootste zone met open ruimte die vrij kan worden ingevuld: graspleinen als speel-, picknick-, of hangplek, met beplanting en spelaanleidingen om een echt tuingevoel te creëren. Het ontwerp is aangepast aan de aanwezige grote bomen, en neemt zo de voordelen van hun grote groenvolumes en schaduwplekken mee. In de actieve zone aan de oostzijde komt een alternatief aanbod van sport en spel, dat nog vorm zal krijgen via een participatietraject.
• Publieke voortuin (publiek met apart tijdsregime): De publieke voortuin biedt ruimte aan terrassen en horeca. De zone kan apart worden opengesteld met een ander tijdsregime dan de rest van de tuinen, zodat ook avondactiviteiten mogelijk zijn. Onder het plein wordt de ondergrondse parking voorzien. Centraal wordt het plein vergroend en krijgt het een ondiep waterelement.
• Medicinale tuin (publiek): Aangrenzend aan de tuin van het psychiatrisch ziekenhuis komt een rustige tuinzone. De nadruk ligt hier op wandelen en rustig verblijven, om de werking van het ziekenhuis niet te verstoren.
• Verborgen tuin (publiek): Omdat de ruimte tussen de gebouwen hier beperkt is, moet je door de verborgen tuin wandelen om hem helemaal te kunnen ontdekken. De noordelijke binnentuin maakt hier ook deel van uit en vormt een natuurlijke luwteplek op de site.
• Tuin psychiatrisch ziekenhuis (semipubliek): die werd recent heringericht en blijft zo veel mogelijk behouden. Hij wordt van de publieke tuinen afgeschermd met een nieuw hekwerk en beplanting om de patiënten de nodige rust en privacy te bieden. Wel kunnen bezoekers er passeren.

Een padenstructuur doorkruist het volledige gebied van noord naar zuid en van oost naar west. Een langgerekt overdekt terras geeft van in de tuin toegang tot elk gebouw, zorgt voor beschutting bij regen of hitte en creëert ook een nieuw soort vertoefplek in open lucht.

Bestaande bomen blijven grotendeels behouden. De tuinen worden maximaal vergroend. De beplanting wordt aangepast aan het gebruik van de verschillende zones, met duurzame, inheemse en sterke soorten. Water infiltreert ter plaatse, waar nodig integreert het ontwerp wadi’s in de groenvoorziening.

Korteknie Stuhlmacher Architecten, Bovenbouw Architecten en BOOM Landscape

Hekwerk

Langs de vier zijden van het terrein worden de toegangspoorten verwerkt in een sierlijk hekwerk in de vorm van een naar binnen draaiende pergolastructuur. Die pergola’s zullen aan de straatzijde ook na sluitingstijd toegankelijk blijven. Via participatie worden de functies ervan verder vormgegeven, zo zouden ze bijvoorbeeld kunnen dienen om in en op te spelen en te sporten, te zitten, om planten in en op te laten groeien, …

Een plek delen met het psychiatrisch ziekenhuis

Wat deze plek speciaal maakt, is dat ze wordt gedeeld met het psychiatrisch ziekenhuis. Dat betekent ook dat de tuinen openen bij zonsopgang en sluiten bij zonsondergang, samen met de tuin van het psychiatrisch ziekenhuis. Zo hoeven de patiënten van het psychiatrisch ziekenhuis zich niet terug te trekken achter hekwerk en kunnen de tuinen worden gedeeld. ZNA wil de geestelijke gezondheidszorg toegankelijker en laagdrempeliger organiseren en dat ook tonen.

Doordat de tuinen ’s nachts afgesloten worden, kunnen ze veel meer weelderig en ecologisch worden aangelegd. Dat maakt ze alleen maar aantrekkelijker voor iedereen die hier overdag van wil komen genieten. Hier en daar plaatsen we het hekwerk ietsje naar achter zodat er ook pleinen komen die de klok rond open zullen zijn voor iedereen. De exacte plaats van de pleinen is nog niet definitief.

De werking van psychiatrie krijgt nog twee extra gebouwen, aan de Boerhaavestraat. Dat is het gebouw ‘De Vondel’ van het OCMW, wanneer het sociaal centrum verhuisd is. En in principe komt hier ook het gebouw van de oude wasserij bij.

Projectsubsidie Vlaams Stadsvernieuwingsfonds

Op 18 december heeft de Vlaamse regering beslist om vanuit het Stadsvernieuwingsfonds een projectsubsidie van 2,6 miljoen euro toe te kennen aan de herontwikkeling van de Stuivenbergsite. Dankzij die subsidie kunnen de belangrijkste afbraakwerken bij de start van het project gebeuren, met als hoofdmoot het hoofdgebouw uit de jaren 80.

Ontwerpteam

Om dit hele plan voor te bereiden, is er een team van architecten en tuin- en landschapsarchitecten nodig. Begin 2021 heeft de Vlaams Bouwmeester een ontwerpwedstrijd gelanceerd. Stad Antwerpen heeft in december 2021 een team gekozen. Bovenbouw architecten uit Antwerpen en Korteknie Stuhlmacher architecten uit Rotterdam werken samen met BOOM Landscape uit Amsterdam.

Bovenbouw architecten en Korteknie Stuhlmacher architecten hebben veel ervaring met de herbestemming van monumentale gebouwen. BOOM Landscape is gespecialiseerd in stedenbouw, tuin- en landschapsontwerp en de inrichting van buitenruimtes.

Inspraak

De stad en het district Antwerpen, AG Vespa en Ziekenhuis Netwerk Antwerpen (ZNA) communiceren onder de noemer ‘Plan Stuivenberg’ gezamenlijk over dit project zodat het oude en nieuwe verhaal samen verteld worden. Het eerste publieksmoment vond plaats op de Stuivenbergsite op zaterdag 5 oktober 2019. Omwille van de coronacrisis kon het tweede publieksmoment pas plaatshebben op 30 januari 2022. Deze keer kon dat niet in het ziekenhuis, wel in de nabijgelegen gebouwen van SAAMO De wijk.

De buurt werd in het voorjaar van 2021 geïnformeerd door een nieuwsbrief in de bus en door grote infopanelen die aan het hekwerk rond ZNA Stuivenberg hingen. In januari 2022 vond een info- en inspraakmoment plaats waarbij buurtbewoners konden kennismaken met het ontwerpteam en hun plan en konden laten weten wat ze erover denken. 

Ter voorbereiding van de opmaak van het voorontwerp voor de publieke ruimte liep er van eind augustus tot begin oktober 2022 opnieuw inspraak, via een digitale bevraging, contact met scholen en wandelingen op het terrein met specifieke doelgroepen.

Wie werkt eraan mee?

AG Vespa coördineert de herontwikkeling van de Stuivenbergsite voor de stad en het OCMW Antwerpen. Ziekenhuis Netwerk Antwerpen (ZNA) is erfpachthouder en gebruiker van de site en actief betrokken. Het project wordt gerealiseerd met steun van het Stadsvernieuwingsfonds van de Vlaamse overheid.

Het ontwerpteam dat in 2022 is aangesteld voor het stedenbouwkundig-, architectuur- en landschapsontwerp is Bovenbouw architecten, Korteknie Stuhlmacher architecten en BOOM Landscape.

Stramien heeft voor het herbestemmingsonderzoek in 2019 samengewerkt met de partners Vic Mees, Filip Lagiewka, Samenlevingsopbouw Antwerpen, Toestand, Value Partners en Koen Wynants.