Buurten op een groene manier verbinden op en langs de verhoogde spoorweg

Het Spoorpark wil een aangename publieke ruimte zijn die verschillende wijken, groenzones en sport- en cultuurvoorzieningen aan elkaar rijgt en toegankelijk maakt. Je kan er verblijven, fietsen of wandelen. Het Spoorpark loopt op en parallel aan de verhoogde spoorweg van de Draakplaats in Zurenborg tot Park Spoor Noord, door een aantal Antwerpse wijken met een sterke eigenheid en een verschillend socio-economisch profiel: van Zurenborg over Borgerhout intra-muros en Antwerpen-Noord tot het Eilandje.

Delen van het Spoorpark zijn al gerealiseerd of in realisatie.

• De Engelselei is heraangelegd en de eerste reeks centers, de ruimtes in de bogen onder de spoorwegberm langs de Engelselei, tussen het Luitenant Naeyaertplein en de Turnhoutsebaan, heeft een socio-economische invulling gekregen.
• Spoor Oost heeft een tijdelijke invulling gekregen, met een combinatie van buurtgroen, ruimte voor evenementen zoals de Sinksenfoor en occasioneel evenementparkeren voor het Sportpaleis en de Lotto Arena. Op termijn voorziet de stad een invulling van Spoor Oost in lijn met de visie die binnen ‘Over de Ring’ werd uitgewerkt voor de site, namelijk een groen wijkpark aan de ene kant van het spoor en een groen KMO-park op de voormalige containerterminal aan de andere kant van het spoor.
• Het populaire Park Spoor Noord als sluitstuk in het noorden van de stad. De Parkbrug is hier de laatste link voor fietsers en voetgangers naar het vernieuwde Eilandje en de Scheldekaaien. Zo is de cirkel (half) rond.

Waarom dit project?

Het Spoorpark loopt door wijken met een zeer hoge bevolkingsdichtheid en een verschillend socio-economisch profiel (opleidingsniveau, inkomen, kansarmoede, …). Ook qua woonomgeving (woninggrootte, aandeel sociale woningen, woningprijzen, …) verschillen de wijken sterk. Wat de wijken delen, is een opvallend tekort aan groen en dat ze gebukt gaan onder hittestress. De Plantin en Moretuslei is een sterke barrière die Zurenborg en Borgerhout fysiek maar ook mentaal scheidt.

Tijd dus om een nieuw puzzelstuk in het Spoorpark te realiseren: het deel tussen de Draakplaats en het Luitenant Naeyaertplein. Voor dat deel heeft het ontwerpteam De Smet Vermeulen – Palmboom & van den Bout in 2009 een schetsontwerp getekend.

Het project werd toen niet gerealiseerd omdat Infrabel nog geen intentie had om haar terreinen te verlaten. Vandaag werkt Infrabel wel aan een verhuis waarbij alle spooractiviteiten in het projectgebied verplaatst worden naar de andere kant van de Draakplaats waar momenteel al het logistiek centrum is. Daarmee komt op termijn de volledige zone tussen de Draakplaats en de Plantin en Moretuslei vrij voor ontwikkeling als onderdeel van het Spoorpark.

Wat gebeurt er?

We willen verschillende doelen bereiken met het Spoorpark:

• Zurenborg, Borgerhout intra muros en Antwerpen-Noord met elkaar verbinden en de publieke voorzieningen langs en rond het Spoorpark (zwembad, sporthal, de centers, …) veilig bereikbaar maken
• een conflictvrije verbinding voor voetgangers en fietsers
• de open ruimte ontharden en vergroenen voor de buurtbewoners, maar ook om zo de hittestress te verkleinen en de stad meer klimaatbestending te maken
• de historische omgeving herwaarderen en de bestaande erfgoedelementen uitspelen als troef
• bestaande plekken in de stad beter toegankelijk maken en met elkaar verbinden, bijvoorbeeld de horeca rond de Draakplaats met de centers in Borgerhout
• mogelijkheden voor nieuwe ontwikkelingen langs het Spoorpark doen ontstaan

De herontwikkeling van het Spoorpark tussen de Draakplaats en het Luitenant Naeyaertplein omvat zowel de (her)aanleg van openbaar domein en infrastructuur als vastgoedontwikkeling aan de randen om het Spoorpark te verankeren in de omgeving.

Openbaar domein

Het Spoorpark wordt een park met een fiets- en voetgangersverbinding op de verhoogde spoorterreinen en over de spoorwegbrug. Het plein aan het station Antwerpen-Oost en de publieke ruimte aan het zwembad en de sporthal aan de Plantin en Moretuslei worden aantrekkelijker gemaakt en vergroend.

Infrastructuur

Het Spoorpark wil bestaande infrastructuur een nieuwe invulling geven, zoals de helling ‘Omheining Statie van Borgerhout’ aan de Draakplaats en een deel van de spoorbrug over de Plantin en Moretuslei, en nieuwe infrastructuur voorzien daar waar er nood aan is, bijvoorbeeld een nieuwe helling binnen de bestaande spoorwegberm (langs het zwembad) tussen de Plantin en Moretuslei en het Luitenant Naeyaertplein om zo beide delen met elkaar te verbinden.

Vastgoed

Om het Spoorpark te verankeren in de omgeving moet het ontwerpteam een visie vormen over vastgoedontwikkelingen aan de randen. Zo kunnen de tramloods aan de Draakplaats en het station Antwerpen-Oost een nieuwe bestemming krijgen en kunnen er nieuwe gebouwen aan weerszijden van de Plantin en Moretuslei komen.

Definitief ontwerp

Het toekomstige Spoorpark zal zich deels op de begane grond bevinden en deels op de spoorwegbrug over de Plantin en Moretuslei. Het verbindt dus plekken hoog en laag met elkaar. Op dit moment is een deel van het gebied niet toegankelijk omdat het nog in gebruik is door Infrabel voor spooractiviteiten.

Het Spoorpark zal Zurenborg en Borgerhout op een groene manier met elkaar verbinden, authentieke spoorobjecten zoals de treinsporen behouden, een wandel- en fietspad op buurtniveau realiseren, en de bijzondere zichten op de stad in de verf zetten.

Stramien architectuur & ruimte cv

In september 2024 is het definitieve ontwerp voor het Spoorpark goedgekeurd. Het ontwerp deelt de publieke ruimte op in vijf zones.

• Van de Draakplaats tot de watertorens

Het ontwerp van de ‘Omheining der Statie van Borgerhout’ bleef grotendeels ongewijzigd ten opzichte van het voorontwerp. De bestaande kasseihelling krijgt een comfortstrook in gezaagde kassei. De tramsporen in de helling blijven behouden, maar worden opgevuld om het valgevaar te beperken. Er komt tegen de tramloods een groene rand met klimplanten en er komen groene boomvakken. Langs het pad worden zitplekken voorzien, en ‘s avonds worden het pad en de spoorbogen bijkomend verlicht met grondspots.

• De buik van het park, van de watertorens tot de brug

Ook het ontwerp van de ‘buik’ van het park, de grootste en breedste zone met veel groen, bleef grotendeels ongewijzigd. Voornamelijk het beplantingsplan werd verder verfijnd. Dit deel draait om ontmoeting en verblijf. De beeldbepalende spoorobjecten blijven bewaard.

Rondom de Brosselloods wordt een plein aangelegd. Aan de zonzijde van het plein worden zitplekken voorzien en plantvakken die zorgen voor schaduw. Op het grasveldje naast de loods kan men picknicken of sporten.

Langs de ene kant van de loods loopt een betonnen hoofdpad doorheen het park. Langs de andere kant komt een smaller pad in halfverharding voor een meer informele route door het groen.

De groenbuffer achter de tuinen van de Tweelingenstraat blijft behouden en wordt afgeschermd met een omheining.

• De brug over de Plantin en Moretuslei

In deze zone, die vooral wordt gezien als een passageruimte en de buik van het park verbindt met het Luitenant Naeyaertplein, werd de grootste wijziging ten opzichte van het voorontwerp doorgevoerd. Ter hoogte van de perronzone werd de projectgrens aangepast, omwille van werken die werden uitgevoerd aan de sporen. Daardoor kan enkel perron 1 behouden blijven, en vervalt perron 2. De verdiepte zone, de vroegere spoorwegbedding, tussen perron 1 en het nieuwe hek naast de spoorweg die in gebruik blijft, wordt ingericht als een verdiepte tuin met beplanting en ballastkeien.

Voor de historische perronluifel op perron 1 werd een restauratiedossier opgestart.

• Plein aan voormalig station Oost

Ook van deze zone werd het voorontwerp herwerkt. Er komt een compacte parking met één in-en uitrit naar de Plantin en Moretuslei met 15 parkeerplaatsen, dat zijn er 6 extra ten opzichte van het voorontwerp. De zone voor het voormalige station Oost wordt maximaal onthard en vergroend. De op het plein aanwezige toekomstboom staat centraal in de groenzone, omringd door beplanting en een wadi waarin regenwater kan infiltreren. Er komt ook nog een tweede toekomstboom bij.

• Fonteinstraat tussen zwembad Plantin Moretus en Luitenant Naeyaertplein

Ter hoogte van het zwembad Plantin Moretus wordt een helling aangelegd die toegang geeft tot het park. Het ontwerp van de helling en de fietsenstalling met luifel werd verfijnd, voorts blijft het ontwerp grotendeels ongewijzigd. Een deel van de helling wordt zwevend voorzien om de wortelzones van bestaande bomen zo veel mogelijk te vrijwaren. Het tiental parkeerplaatsen die aan de zijkant van het zwembad liggen, verdwijnt. Er komen open doorzichten tussen de spoorwegberm en het maaiveld en tussen de Plantin en Moretuslei en de toegang van het zwembad.

Aan de kant van het Luitenant Naeyaertplein kondigt een weelderige groene doorsteek het Spoorpark aan. Dat zal een veilige en aangename wandel- en fietsverbinding zijn, waarin ook spel- en zitelementen verwerkt worden.

Akkoord Infrabel

Om het Spoorpark tussen de Draakplaats en het Luitenant Naeyaertplein te kunnen realiseren, moeten er gronden en bijhorende gebouwen en constructies van Infrabel in gebruik worden genomen. Daarvoor heeft de stad een akkoord bereikt met Infrabel, dat eind september 2024 is goedgekeurd door de gemeenteraad.

<>

Stedenbouwkundig kader voor de bebouwing

De stad werkt voor de herbestemming van de gebouwen in en aan het Spoorpark een vervolgtraject op maat uit. De ambitie is om de nieuwe invulling van de dienstwoning, tramloods, Brosselloods en de tijdelijke functie in het stationsgebouw maximaal af te stemmen op het ontwerp van het openbaar domein. Op die manier zal het park zo min mogelijk impact ondervinden van deze ontwikkelingen.

Timing

Als alles vlot verloopt en Infrabel begin 2025 het terrein heeft verlaten, wordt de aanbestedingsprocedure begin 2025 opgestart, en kan de uitvoering starten na de zomer van 2025.

Ontwerpteam

STRAMIEN architectuur & ruimte cv in samenwerking met RE-ST - Ara en en ZUS [Zones Urbaines Sensibles] is het ontwerpteam van het Spoorpark, tussen de Draakplaats en het Luitenant Naeyaertplein. Het ontwerpteam is niet van nul begonnen. Het schetsontwerp uit 2009 was het uitgangspunt, en moest verfijnd en geactualiseerd worden. Het ontwerpteam moest een ontwerp maken van de publieke ruimte tot en met de uitvoering van het openbaar domein en de infrastructuur. Het ontwerpteam heeft ook een schetsontwerp gemaakt van het stedenbouwkundig kader, waarin de vastgoedmogelijkheden vervat zitten.

Archivaria heeft de cultuurhistorische waarde van het hele projectgebied in kaart gebracht als voorbereiding voor de opmaak van het ontwerp.

Communicatie en participatie

Samen met de stad, de districten Antwerpen en Borgerhout organiseren we inspraakmomenten over het Spoorpark tussen de Draakplaats in Zurenborg en het Luitenant Naeyaertplein in Borgerhout. Tijdens de fase van schetsontwerp en voorontwerp is er veel aandacht besteed aan inspraak van de buurt. Van oktober 2020 tot juni 2022 zijn 4 online bevragingen georganiseerd, wandelingen met het ontwerpteam over het terrein van het toekomstige Spoorpark en focusgesprekken met specifieke betrokken partijen zoals buurtbewoners van wie de woning grenst aan het Spoorpark.

Online bevragingen in aanloop naar voorontwerp

In de aanloop naar het voorontwerp zijn er drie online bevragingen georganiseerd.

• Resultaten eerste online bevraging

In oktober 2020 kon iedereen deelnemen aan een eerste online bevraging. Daarin stelden we vragen over de identiteit van de wijk waar je woont en de verbinding met naburige wijken. We wilden ook van buurtbewoners van het Spoorpark horen waar de ontwerpers rekening mee moeten houden en welke kansen er zijn voor het nieuwe park als open ruimte.

362 mensen vulden de bevraging volledig in, 503 mensen vulden de bevraging deels in. Onder 'Media & Nieuws' op deze pagina kan je de presentatie met de resultaten van de eerste bevraging bekijken.

Begin oktober 2020 organiseerden we ook een aantal wandelingen op het terrein. Zo konden buurtbewoners het toekomstige Spoorpark verkennen en zich een beter beeld vormen van wat er mogelijk is. Die dag konden ze ook in gesprek gaan met het ontwerpteam.

• Resultaten tweede online bevraging

In januari 2021 kon iedereen deelnemen aan een tweede online bevraging. Daarin stelden we vragen over de activiteiten die in het Spoorpark kunnen plaatsvinden. 445 mensen vulden de bevraging in. Onder 'Media & Nieuws' op deze pagina kan je de presentatie met de resultaten van de tweede bevraging bekijken.

• Resultaten derde online bevraging

In april 2021 kon iedereen deelnemen aan de derde online bevraging. Er namen 327 mensen deel. Onder 'Media & Nieuws' op deze pagina kan je de presentatie met de resultaten van de derde bevraging bekijken.

• Online bevraging in aanloop naar definitief ontwerp

Ook in aanloop naar het definitieve ontwerp wordt aandacht besteed aan de mening van de buurt. Zo liep een vierde digitale buurtbevraging in mei en juni 2022, over het voorontwerp en de zit- en speelmogelijkheden.

In totaal namen 607 respondenten deel aan de vierde bevraging. Onder 'Media & Nieuws' op deze pagina kan je de presentatie met de resultaten van de vierde bevraging bekijken.

Wie werkt eraan mee?

AG Vespa coördineert de ontwikkeling van het Spoorpark, met Infrabel en Agentschap Wegen en Verkeer (AWV) als belangrijke partners. Van het Stadsvernieuwingsfonds van de Vlaamse overheid hebben we een projectsubsidie verkregen voor de realisatie van het Spoorpark tussen de Draakplaats en het Luitenant Naeyaertplein. Ook het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) steunt het project voor het bedrag van 1.681.726,48 euro.