Eén grote groene long in het district Berchem

Het masterplan Park Brialmont is de toekomstvisie voor de ontwikkeling van de gebieden De Villegas, Wolvenberg en Brilschans. De stad Antwerpen en het district Berchem willen er één grote 'groene long' van maken als onderdeel van de Groene Singel. Zo wordt het mogelijk om binnen- en buitenstad (Berchem binnen en buiten de Ring), die nu doorsneden worden door infrastructuur, met elkaar te verbinden tot één Park Brialmont van 42 hectare. Twee deelprojecten zijn eerst uitgevoerd: het natuurpark Wolvenberg en de entree aan de Grotesteenweg. Het project is in 2015 gestart. Het masterplan is gestart in 2016 en opgeleverd in 2017. De twee eerste deelprojecten van Park Brialmont in Berchem, het natuurpark Wolvenberg en de Entree Grotesteenweg, zijn midden mei 2020 opengesteld voor het publiek. Het definitieve ontwerp voor fase 2 van Park Brialmont, de resterende deelzones van Wolvenberg en het Brilschanspark, werd eind mei 2022 goedgekeurd. Als alles goed verloopt starten de werken in het voorjaar van 2023.

Waarom dit project?

De stad Antwerpen en het district Berchem willen met de opmaak van een masterplan één grote 'groene long' maken van het gebied als onderdeel van de Groene Singel. Zo wordt het mogelijk om binnen- en buitenstad (Berchem binnen en buiten de Ring), die nu doorsneden worden door infrastructuur, met elkaar te verbinden tot één Park Brialmont.

De aanpak past in de strategie om verschillende stukken groen met elkaar te verbinden tot één groot ecologisch landschap.

Wat gebeurt er?

Natuur en erfgoed als sterke identiteit

Het masterplan is een globale visie voor Park Brialmont en geeft weer hoe het gebied zich in de toekomst kan ontwikkelen. Het is een ruwe schets die de grote lijnen voor verdere ontwikkeling vastlegt en zo de basis vormt voor concrete projecten.

Centraal thema in het masterplan is de combinatie van natuur en erfgoed, de bestaande sterkte van het gebied. Door de aanwezigheid van het natuurgebied Wolvenberg kan er een waardevol natuurpark ontwikkeld worden. De restanten van de Brialmont-omwalling maken het mogelijk die bijna vergeten omwalling beleefbaar te maken. Het masterplan werd opgemaakt in samenwerking met Natuurpunt.

Drie ruimtelijke principes

Het masterplan werkt een gedetailleerd landschapsontwerp uit binnen de nieuwe identiteit als natuur- en erfgoedpark. Het ontwerp refereert aan de oorspronkelijke Brialmont-omwalling en speelt met hoogtes en laagtes, doet voorstellen voor een duurzaam en ecologisch watersysteem, versterkt het historische karakter, werkt een heldere padenstructuur uit en creëert nieuwe verblijfsplekken.

Het masterplan bevat concrete projecten voor korte tot middellange termijn die gedetailleerd uitgewerkt worden tot op het niveau van schetsontwerp. Zo kan snel worden overgegaan tot de uitvoering.

Daarnaast onderzoekt het masterplan ook de mogelijkheid om een parkverbinding te maken over de Ring en de bouw van een geluidswal. Het blijkt mogelijk te zijn de drie versnipperde groengebieden om te vormen tot een samenhangend park. Verder blijkt dat een geluidswal de geluidskwaliteit van zowel het park als de achterliggende bebouwing aanzienlijk kan verbeteren en dat zo'n infrastructurele ingreep kwalitatief kan geïntegreerd worden, zoals bij het project Walpark Polygoonstraat.

Alle inzichten uit het onderzoek moeten nu verder bekeken worden binnen het proces van de intendant van de Vlaamse overheid.

Twee concrete uitvoeringsprojecten

In samenspraak met het district Berchem zijn 2 projecten uit het masterplan eerst uitgevoerd: het natuurpark Wolvenberg en de entree aan de Grotesteenweg.

Natuurpark Wolvenberg

Tussen de Ring en de Singel ligt Wolvenberg, het enige natuurgebied in de binnenstad van Antwerpen. Binnen Park Brialmont blijft Wolvenberg een natuurgebied waar de natuur haar gang kan gaan. Het gebied ten westen van natuurgebied Wolvenberg is omgevormd tot een nieuwe open groene ruimte. De volkstuinen hebben daar plaatsgemaakt voor een waardevol natuurlandschap met nieuwe recreatieve open plekken voor iedereen. Dat is een wenselijke aanvulling op het zeer schaarse publiek toegankelijke groen in Oud-Berchem. De volkstuinders die tuinierden aan de Singel zijn verhuisd naar extra percelen in park Het Prieel en andere sites in de buurt.

Het nieuwe recreatieve natuurpark ten westen van Wolvenberg is aangelegd met hoogtes en laagtes. Daardoor ontstaan twee komvormige ruimtes die zorgen voor een aangenamer geluidsklimaat. Die twee kommen zijn de voornaamste verblijfsplekken. Er is een gezellige picknickruimte (met extra lange picknickbank) te midden van een weide met fruitbomen. Verder zijn er natuurspeelplekken, een speelheuvel en wandelpaden doorheen de beboste zones. Een speels slingerpad leidt naar de top van de heuvel.

<>

Het ontwerp van het recreatief natuurpark Wolvenberg is een klimaatbestendig ontwerp en maakt natuurlijke waterinfiltratie mogelijk. De twee komvormige ruimtes dienen als infiltratiebuffers en kunnen nat staan bij overvloedige regenval. Een derde natte zone is een speelbos dat overgaat in een langgerekte wadi parallel aan de Singel. Die zone zal het meeste water aantrekken. Zo kan er een totaal van 4800 m³ water gebufferd worden. Het water zal onder andere van regenwater van aanpalend openbaar domein komen, zoals regenwater van langs de Singel en regenwater afkomstig van de wijk Oud-Berchem Kerk.

De erfgoedwaarde van Wolvenberg wordt in de verf gezet door twee kasseistroken met daarnaast een leeuwenkop. Volgens historisch beeldmateriaal stonden de leeuwenkoppen vroeger aan de twee poortgebouwen van de Brialmont-omwalling. De plaats waar ze nu in het park staan, als standbeeld naast elke toegangsweg, leunt zo goed als mogelijk aan bij die historische plaats.
Gedeeltelijke openstelling

Midden mei 2020 is het natuurpark Wolvenberg opengesteld voor het publiek.

Entree Grotesteenweg

De ingang vanaf de Grotesteenweg is een prominentere toegang naar het park in het verlengde van de Koninklijkelaan. Het historische landschappelijke profiel van de Brialmont-omwalling is er hersteld in zijn originele vorm. De kenmerkende historische lijnen worden benadrukt door te spelen met hoogtes en laagtes en duidelijke paden. Aan de ingang vind je een gravure in blauwe steen met daarop de plattegrond van de volledige Brialmont-omwalling. Het is een plaats waar je stil kan staan bij de geschiedenis van Park Brialmont.

In de buurt van de entree is een ligweide die in verbinding staat met de Brilschansvijver door een langgerekte terrassenstructuur. De terrassenstructuur is opgebouwd uit gras en metselwerk, de materialen waaruit ook de Brialmont-omwalling bestond. Op de treden zijn bomen aangeplant zodat je er zowel in de zon als in de schaduw kan zitten.

<>

Midden mei 2020 is het deelproject Entree Grotesteenweg opengesteld voor het publiek.

Fase 2

Na de opening van natuurpark Wolvenberg en Entree Grotesteenweg, in het voorjaar van 2020, werd eind mei 2022 het definitieve ontwerp voor de tweede fase van Park Brialmont goedgekeurd. Daarin wordt het toekomstbeeld voor de resterende deelzones van het Brilschanspark en Wolvenberg vastgelegd.

Natuurbeheerplan Wolvenberg-Brilschans

In Park Brialmont ligt langs beide zijden van de Ring het natuurreservaat Wolvenberg-Brilschans. Dat is, als enige erkende natuurreservaat binnen de Ring, een unieke plek.

Om een gezamenlijke visie te ontwikkelen voor Park Brialmont maakte de stad samen met Natuurpunt een natuurbeheerplan op. Dat bevat de beoogde natuurdoelen en het -beheer voor de komende 30 jaar. Voor natuurreservaat Wolvenberg-Brilschans betekent dit bijvoorbeeld de ontwikkeling van meer halfopen graslanden en idem bebossing, en de aanleg van enkele poelen.

Dat nieuwe natuurbeheerplan wordt in de loop van 2022 ter goedkeuring neergelegd bij het Agentschap Natuur en Bos. Natuurpunt Antwerpen-Stad zal nadien instaan voor de uitvoering.

<>

Ontwerp Brilschanspark

Het definitieve ontwerp voor Brilschans neemt het historische reliëf van de Brialmontvesting als basis om een gelaagd park te creëren. Het ontwerp heeft daarnaast veel respect voor de waardevolle natuur in het park.

• Herstel militair landschap

​Het historisch reliëf van de Brialmont-omwalling is nog het sterkst aanwezig in Brilschans. Daarom wil dit ontwerp zowel de schans als het glacis opnieuw prominenter zichtbaar maken.

De schans is het hoger gelegen verdedigingswerk dat bescherming bood aan de lager gelegen barakken. Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat er geen restanten van de barakken meer terug te vinden zijn in de bodem. Het ontwerp wil de structuur van de schans terug beleefbaar maken, met hellingen in gras. De schans zal een open en rustige plek vormen waar natuur en erfgoed harmonieus samenkomen.

Het glacis, een dijkvormige structuur rondom de gracht, vormde dan weer de eerste verdedigingslinie van de Brialmontvesting. Het glacis kan gedeeltelijk hersteld, aangezet en ingericht worden voor verschillende parkfuncties zonder een verlies van bomen. Waar het glacis doorsneden wordt, wordt dit benadrukt met een talud, trap of muurtje. Het glacis is een plek waar de natuur voorrang krijgt. Op basis van de resultaten van een eerdere bevraging komt hier ook een vorm van recreatie in het groen.

• Natuurreservaat Brilschans

​Tussen de schans en de Ring ligt het natuurreservaat Brilschans. Door het Ringfietspad te verschuiven naar de Ring wordt het gebied opnieuw verenigd ten voordele van de natuurbeheer. Eens het Ringfietspad verschoven is, worden buiten vlonders aangelegd waaronder de natuur kan doorlopen.

Deze werken zullen opgenomen worden in het project van Ringpark Groene Vesten. Dat Ringpark een deelproject van De Grote Verbinding is zo’n 450 voetbalvelden groot en loopt langs weerskanten van de Ring van het station Antwerpen-Zuid tot aan de grens van Borgerhout met Deurne. Het maakt van die zone langs de Ring een groene plek voor de buurt en de stad. Het ontwerp van fase twee van Park Brialmont sluit volledig aan op het ontwerp van het Ringpark Groene Vesten en omgekeerd.

• Programma

​Aan het water komen twee verblijfsplekken. Aan de punt van de Brilschansgracht een getrapte ligweide met uitzicht op de beboste schans en de fonteinenpartij in de gracht. Aan het uiteinde van de gracht, bij de fiets- en wandelbrug, een nieuwe verblijfsplek. Die wordt aangelegd als een beschutte bomenweide aan het water met een langgerekt uitzicht over de gracht.

In de gracht legt de stad een vlonderbrug aan, ook als referentie naar de militaire bruggen die vroeger in de gracht gebouwd werden als oefening.

Het bestaande speelterrein zal plaats maken voor een volledig nieuw speelterrein en er is ook ruimte voor een calisthenicstoestel (krachttraining).

Voor lokale evenementen zoals Bar Brilschans wordt een groene voorzieningenstrook aangelegd in het glacis langs de Marcel Auburtinlaan. Aan de fiets- en wandelbrug worden voorzieningen getroffen voor kleinschalige evenementen, met water- en elektriciteitspunt.

• Padenstructuur en Berchembrug

​Fietsers krijgen een gescheiden fietspad in bruinrode asfalt aan de buitenzijde van het park. Aan de belangrijkste toegangen worden fietsnietjes opgesteld. Het fietsverkeer wordt hierdoor zo veel mogelijk uit het park geweerd.

De parkpaden worden aangelegd in goed betreedbare halfverharding. Het hoofdpad verbindt de belangrijkste verblijfsplekken op het glacis en langs de gracht, en maakt ze voor iedereen vrij toegankelijk. Langsheen het hoofdpad en aan de verblijfsplekken komen voldoende zitbanken.

De Berchembrug, inclusief carrousel, blijft behouden maar wordt beter ingepast in het militaire reliëf. De aanlanding van de fiets- en wandelbrug krijgt lage bakstenen keermuren, gelijkaardig aan de toegang aan de Grotesteenweg. Er wordt nog onderzocht of het mogelijk is om een trap die wandelaars rechtstreeks van de brug in het park brengt, toe te voegen.

<>

Ontwerp Wolvenberg

Het definitieve ontwerp voor Wolvenberg wil de natuur- en erfgoedbeleving bevorderen. Ook in Wolvenberg zijn er restanten van de Brialmont-omwalling aanwezig.

• Natuurwaarde

​Uit inventarisatie blijkt dat de grootste natuurwaarde zich in de halfopen biotopen bevindt. Het natuurbeheerplan heeft onder meer als visie om in het centrale gedeelte geleidelijk meer lichtinval te brengen, waardoor kruidenrijke natuur meer kans krijgt om te ontwikkelen. Daarnaast wordt het centraal gedeelte van water voorzien door het uitdiepen van bestaande poelen en de aanleg van nieuwe poelen. Rondom het centrale gedeelte blijft de dichtere bebossing behouden.

• Padenstructuur

Het padennetwerk in het natuurreservaat Wolvenberg wordt herbekeken. Hier wil het ontwerp betreding buiten de paden zo veel mogelijk tegengaan, ter bescherming van de natuur. Op drassige bodems worden vlonders aangelegd. Het padennetwerk vormt een lus om de vijver en het centrale gedeelte, langs de interessantste plekken die het verhaal van erfgoed en natuur vertellen. Langs het pad komen uitkijkpunten met zitbanken en informatieborden.

Natuurhuis Brialmont

​Stad Antwerpen, het Agentschap voor Natuur en Bos en Natuurpunt slaan de handen in elkaar om het eerste Natuurhuis rond stedelijke natuur van Vlaanderen te verwezenlijken. Het Natuurhuis Brialmont krijgt een plek in het Natuurpark Wolvenberg, aan de Berchembrug.

De stad Antwerpen financiert het project met 940.000 euro, het Agentschap Natuur & Bos met 300.000 euro en het Departement Omgeving met 110.000 euro. Belangrijke partners naar lokale werking toe zijn Natuurpunt en het district Berchem. Met het innovatietraject stedelijke natuur van het Agentschap Natuur & Bos zullen de krijtlijnen uitgezet zijn voor de vernieuwende werking van het Natuurhuis Brialmont.

Het Natuurhuis Brialmont wordt een plaats waar enerzijds een Vlaams expertisecentrum voor stedelijke natuur en anderzijds een natuureducatieve werking voor bezoekers en scholen zal gevestigd zijn. Het expertisecentrum is in handen van het Vlaamse Agentschap Natuur en Bos ondersteund door het Departement Omgeving, terwijl de lokale natuureducatie door Natuurpunt wordt verzorgd.

Bezoekers zullen er een tentoonstelling over stedelijke natuur vinden, samen kunnen werken aan stedelijke natuurprojecten en cursussen en workshops bijwonen over stedelijke natuur. Ze kunnen ook van een drankje genieten met zicht op het Natuurpark Wolvenberg. Het wordt daarnaast het vertrek- en eindpunt van natuurwandelingen in het Ringpark Groene Vesten en de natuur in de hele stad.

Elementen die de jury bijzonder kon appreciëren aan het winnende ontwerp van Collectief Noord architecten waren het slimme concept dat multifunctioneel gebruik mogelijk maakt en tegelijk de ruimte-inname beperkt, en het natuurinclusieve luik. Zo voorziet het ontwerp een extensief groendak en eigen waterzuivering, en komt er op de dakconstructie een faunatoren voor tal van diersoorten.

Collectief Noord architecten

Het doel is om tot een toekomstgericht, comfortabel gebouw te komen waarbij ook sterk op circulair bouwen ingezet wordt. Er is gekozen voor natuurlijke bouwmaterialen en een warmtepomp, in combinatie met zonnepanelen, verwarmt het gebouw op een duurzame manier. Het ontwerp is maximaal demonteerbaar zodat de verschillende onderdelen van het gebouw in de toekomst hergebruikt kunnen worden.

Een volgende fase in het project is de uitwerking van het definitieve ontwerp. Daarna starten de voorbereidingen van het bouwproject met de vergunningsaanvragen en de aanstelling van een aannemer. De bouw van het Natuurhuis Brialmont is gepland in het voorjaar van 2024 en eindigt in het voorjaar van 2025.

Onderdeel van Ringpark Groene Vesten

Park Brialmont maakt deel uit van het Ringpark Groene Vesten. Dat Ringpark is circa 450 voetbalvelden groot en loopt langs weerskanten van de Ring, van het station Antwerpen-Zuid tot aan de grens van Borgerhout met Deurne. Het maakt van die zone langs de Ring een groene plek voor de buurt en de stad. Het ontwerp van fase 2 van Park Brialmont sluit volledig aan op het ontwerp van het Ringpark Groene Vesten en omgekeerd.

Het masterplan voor Park Brialmont werd opgemaakt door CLUSTER landschap & stedenbouw en Witteveen+Bos, in samenspraak met Natuurpunt Antwerpen Stad.

Participatie

De voorbije jaren zijn buurtbewoners en gebruikers van de parken op verschillende momenten gevraagd naar hun mening. Eind 2012 zijn sporters bevraagd naar hun gebruik van het openbaar domein. In augustus 2013 gaven bezoekers van het Brilschanspark hun mening en werden er enkele observaties in het park uitgevoerd. Begin 2015 gingen groepen bewoners in dialoog over Park Brialmont. In totaal gingen zo’n 180 mensen het gesprek aan.

Een rode draad in de gesprekken met bewoners was de wens dat de parken een goede mix aan functies moeten bieden, zoals nu het geval is met de natuurlijk verwilderde Wolvenberg, het idyllische Brilschanspark en het gezellige De Villegaspark. Ook zien verschillende bewoners een horecagelegenheid in de buurt van het park als een troef. Meer verkeersveilige en groene verbindingen tussen de parken zijn ook gewenst.

In juni 2021 kon iedereen een digitale bevraging invullen over het park. Met die input ging het ontwerpteam vervolgens aan de slag om het definitieve ontwerp voor fase 2 van Park Brialmont te verfijnen. 

Wie werkt eraan mee?

AG Vespa coördineert de ontwikkeling van Park Brialmont. Het masterplan werd uitgewerkt door het ontwerpteam CLUSTER en Witteveen+Bos.