Eén grote groene long in het district Berchem
Het masterplan Park Brialmont is de toekomstvisie voor de ontwikkeling van de gebieden De Villegas, Wolvenberg en Brilschans. De stad Antwerpen en het district Berchem willen er één grote 'groene long' van maken als onderdeel van de Groene Singel. Zo wordt het mogelijk om binnen- en buitenstad (Berchem binnen en buiten de Ring), die nu doorsneden worden door infrastructuur, met elkaar te verbinden tot één Park Brialmont van 42 hectare. Twee deelprojecten zijn eerst uitgevoerd: het natuurpark Wolvenberg en de entree aan de Grotesteenweg. Het project is in 2015 gestart. Het masterplan is gestart in 2016 en opgeleverd in 2017. De twee eerste deelprojecten van Park Brialmont in Berchem, het natuurpark Wolvenberg en de Entree Grotesteenweg, zijn midden mei 2020 opengesteld voor het publiek. In september 2024 vond het openingsfeest voor fase 2, de resterende deelzones van Wolvenberg en het Brilschanspark, plaats.
Waarom dit project?
De stad Antwerpen en het district Berchem willen met de opmaak van een masterplan één grote 'groene long' maken van het gebied als onderdeel van de Groene Singel. Zo wordt het mogelijk om binnen- en buitenstad (Berchem binnen en buiten de Ring), die nu doorsneden worden door infrastructuur, met elkaar te verbinden tot één Park Brialmont.
De aanpak past in de strategie om verschillende stukken groen met elkaar te verbinden tot één groot ecologisch landschap.
Wat gebeurt er?
Natuur en erfgoed als sterke identiteit
Het masterplan is een globale visie voor Park Brialmont en geeft weer hoe het gebied zich in de toekomst kan ontwikkelen. Het is een ruwe schets die de grote lijnen voor verdere ontwikkeling vastlegt en zo de basis vormt voor concrete projecten.
Centraal thema in het masterplan is de combinatie van natuur en erfgoed, de bestaande sterkte van het gebied. Door de aanwezigheid van het natuurgebied Wolvenberg kan er een waardevol natuurpark ontwikkeld worden. De restanten van de Brialmont-omwalling maken het mogelijk die bijna vergeten omwalling beleefbaar te maken. Het masterplan werd opgemaakt in samenwerking met Natuurpunt.
Drie ruimtelijke principes
Het masterplan werkt een gedetailleerd landschapsontwerp uit binnen de nieuwe identiteit als natuur- en erfgoedpark. Het ontwerp refereert aan de oorspronkelijke Brialmont-omwalling en speelt met hoogtes en laagtes, doet voorstellen voor een duurzaam en ecologisch watersysteem, versterkt het historische karakter, werkt een heldere padenstructuur uit en creëert nieuwe verblijfsplekken.
Het masterplan bevat concrete projecten voor korte tot middellange termijn die gedetailleerd uitgewerkt worden tot op het niveau van schetsontwerp. Zo kan snel worden overgegaan tot de uitvoering.
Daarnaast onderzoekt het masterplan ook de mogelijkheid om een parkverbinding te maken over de Ring en de bouw van een geluidswal. Het blijkt mogelijk te zijn de drie versnipperde groengebieden om te vormen tot een samenhangend park. Verder blijkt dat een geluidswal de geluidskwaliteit van zowel het park als de achterliggende bebouwing aanzienlijk kan verbeteren en dat zo'n infrastructurele ingreep kwalitatief kan geïntegreerd worden, zoals bij het project Walpark Polygoonstraat.
Alle inzichten uit het onderzoek moeten nu verder bekeken worden binnen het proces van de intendant van de Vlaamse overheid.
Twee concrete uitvoeringsprojecten
In samenspraak met het district Berchem zijn 2 projecten uit het masterplan eerst uitgevoerd: het natuurpark Wolvenberg en de entree aan de Grotesteenweg.
Natuurpark Wolvenberg
Tussen de Ring en de Singel ligt Wolvenberg, het enige natuurgebied in de binnenstad van Antwerpen. Binnen Park Brialmont blijft Wolvenberg een natuurgebied waar de natuur haar gang kan gaan. Het gebied ten westen van natuurgebied Wolvenberg is omgevormd tot een nieuwe open groene ruimte. De volkstuinen hebben daar plaatsgemaakt voor een waardevol natuurlandschap met nieuwe recreatieve open plekken voor iedereen. Dat is een wenselijke aanvulling op het zeer schaarse publiek toegankelijke groen in Oud-Berchem. De volkstuinders die tuinierden aan de Singel zijn verhuisd naar extra percelen in park Het Prieel en andere sites in de buurt.
Het nieuwe recreatieve natuurpark ten westen van Wolvenberg is aangelegd met hoogtes en laagtes. Daardoor ontstaan twee komvormige ruimtes die zorgen voor een aangenamer geluidsklimaat. Die twee kommen zijn de voornaamste verblijfsplekken. Er is een gezellige picknickruimte (met extra lange picknickbank) te midden van een weide met fruitbomen. Verder zijn er natuurspeelplekken, een speelheuvel en wandelpaden doorheen de beboste zones. Een speels slingerpad leidt naar de top van de heuvel.
Het ontwerp van het recreatief natuurpark Wolvenberg is een klimaatbestendig ontwerp en maakt natuurlijke waterinfiltratie mogelijk. De twee komvormige ruimtes dienen als infiltratiebuffers en kunnen nat staan bij overvloedige regenval. Een derde natte zone is een speelbos dat overgaat in een langgerekte wadi parallel aan de Singel. Die zone zal het meeste water aantrekken. Zo kan er een totaal van 4800 m³ water gebufferd worden. Het water zal onder andere van regenwater van aanpalend openbaar domein komen, zoals regenwater van langs de Singel en regenwater afkomstig van de wijk Oud-Berchem Kerk.
De erfgoedwaarde van Wolvenberg wordt in de verf gezet door twee kasseistroken met daarnaast een leeuwenkop. Volgens historisch beeldmateriaal stonden de leeuwenkoppen vroeger aan de twee poortgebouwen van de Brialmont-omwalling. De plaats waar ze nu in het park staan, als standbeeld naast elke toegangsweg, leunt zo goed als mogelijk aan bij die historische plaats.
Gedeeltelijke openstelling
Midden mei 2020 is het natuurpark Wolvenberg opengesteld voor het publiek.
Entree Grotesteenweg
De ingang vanaf de Grotesteenweg is een prominentere toegang naar het park in het verlengde van de Koninklijkelaan. Het historische landschappelijke profiel van de Brialmont-omwalling is er hersteld in zijn originele vorm. De kenmerkende historische lijnen worden benadrukt door te spelen met hoogtes en laagtes en duidelijke paden. Aan de ingang vind je een gravure in blauwe steen met daarop de plattegrond van de volledige Brialmont-omwalling. Het is een plaats waar je stil kan staan bij de geschiedenis van Park Brialmont.
In de buurt van de entree is een ligweide die in verbinding staat met de Brilschansvijver door een langgerekte terrassenstructuur. De terrassenstructuur is opgebouwd uit gras en metselwerk, de materialen waaruit ook de Brialmont-omwalling bestond. Op de treden zijn bomen aangeplant zodat je er zowel in de zon als in de schaduw kan zitten.
Midden mei 2020 is het deelproject Entree Grotesteenweg opengesteld voor het publiek.
Fase 2
Na de opening van natuurpark Wolvenberg en Entree Grotesteenweg, in het voorjaar van 2020, werd eind mei 2022 het definitieve ontwerp voor de tweede fase van Park Brialmont goedgekeurd. Daarin wordt het toekomstbeeld voor de resterende deelzones van het Brilschanspark en Wolvenberg vastgelegd. De werken werden afgerond in mei 2024 en in september 2024 vond het openingsfeest voor fase 2 plaats.
Natuurbeheerplan Wolvenberg-Brilschans
In Park Brialmont ligt langs beide zijden van de Ring het natuurreservaat Wolvenberg-Brilschans. Dat is, als enige erkende natuurreservaat binnen de Ring, een unieke plek.
Om een gezamenlijke visie te ontwikkelen voor Park Brialmont maakte de stad samen met Natuurpunt een natuurbeheerplan op. Dat bevat de beoogde natuurdoelen en het -beheer voor de komende 30 jaar. Voor natuurreservaat Wolvenberg-Brilschans betekent dit bijvoorbeeld de ontwikkeling van meer halfopen graslanden en idem bebossing, en de aanleg van enkele poelen.
Dat nieuwe natuurbeheerplan is goedgekeurd door het Agentschap Natuur en Bos. Natuurpunt Antwerpen-Stad zal instaan voor de uitvoering.
Ontwerp Brilschanspark
Het definitieve ontwerp voor Brilschans neemt het historische reliëf van de Brialmontvesting als basis om een gelaagd park te creëren. Het ontwerp heeft daarnaast veel respect voor de waardevolle natuur in het park.
- Herstel militair landschap
Het historisch reliëf van de Brialmont-omwalling is nog het sterkst aanwezig in Brilschans. Daarom is in dit ontwerp zowel de schans als het glacis opnieuw prominenter zichtbaar gemaakt.
De schans is het hoger gelegen verdedigingswerk dat bescherming bood aan de lager gelegen barakken. Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat er geen restanten van de barakken meer terug te vinden zijn in de bodem. De structuur van de schans is opnieuw beleefbaar gemaakt, met hellingen in gras. De schans vormt een open en rustige plek waar natuur en erfgoed harmonieus samenkomen.
Het glacis, een dijkvormige structuur rondom de gracht, vormde dan weer de eerste verdedigingslinie van de Brialmontvesting. Het glacis wordt gedeeltelijk hersteld, aangezet en ingericht voor verschillende parkfuncties. Waar het glacis doorsneden wordt, wordt dit benadrukt met een talud, trap of muurtje. Het glacis is een plek waar de natuur voorrang krijgt.
- Natuurreservaat Brilschans
Tussen de schans en de Ring ligt het natuurreservaat Brilschans. Door het Ringfietspad te verschuiven naar de Ring wordt het gebied opnieuw verenigd ten voordele van de natuurbeheer. Eens het Ringfietspad verschoven is, worden buiten vlonders aangelegd waaronder de natuur kan doorlopen.
Die werken zullen opgenomen worden in het project van Ringpark Groene Vesten. Dat Ringpark een deelproject van De Grote Verbinding is zo’n 450 voetbalvelden groot en loopt langs weerskanten van de Ring van het station Antwerpen-Zuid tot aan de grens van Borgerhout met Deurne. Het maakt van die zone langs de Ring een groene plek voor de buurt en de stad. Het ontwerp van fase twee van Park Brialmont sluit volledig aan op het ontwerp van het Ringpark Groene Vesten en omgekeerd.
- Programma
Aan het water vind je twee verblijfsplekken. Aan de punt van de Brilschansgracht een getrapte ligweide met uitzicht op de beboste schans en de fonteinenpartij in de gracht. Aan het uiteinde van de gracht, bij de fiets- en wandelbrug, een nieuwe verblijfsplek. Die is aangelegd als een beschutte bomenweide aan het water met een langgerekt uitzicht over de gracht.
In de gracht ligt een vlonderbrug, ook als referentie naar de militaire bruggen die vroeger in de gracht gebouwd werden als oefening.
Het bestaande speelterrein heeft plaats gemaakt voor een volledig nieuw speelterrein en je kan er voortaan ook aan calisthenics doen (krachttraining).
Voor lokale evenementen zoals Bar Brilschans is een groene voorzieningenstrook aangelegd in het glacis langs de Marcel Auburtinlaan. Aan de fiets- en wandelbrug zijn voorzieningen getroffen voor kleinschalige evenementen, met water- en elektriciteitspunt.
- Padenstructuur en Berchembrug
Fietsers hebben een gescheiden fietspad in bruinrode asfalt aan de buitenzijde van het park. Aan de belangrijkste toegangen staan fietsnietjes. Het fietsverkeer wordt op die manier zo veel mogelijk uit het park geweerd.
De parkpaden zijn aangelegd in goed betreedbare halfverharding. Het hoofdpad verbindt de belangrijkste verblijfsplekken op het glacis en langs de gracht, en maakt ze voor iedereen vrij toegankelijk. Langsheen het hoofdpad en aan de verblijfsplekken staan voldoende zitbanken.
De Berchembrug, inclusief carrousel, is behouden maar beter ingepast in het militaire reliëf. De aanlanding van de fiets- en wandelbrug heeft lage bakstenen keermuren, gelijkaardig aan de toegang aan de Grotesteenweg. Er is ook een nieuwe trap aan de Berchembrug om, naar analogie met de bestaande trap in Wolvenberg, de ontsluiting ervan te verbeteren voor wandelaars.
Ontwerp Wolvenberg
Het definitieve ontwerp voor Wolvenberg wil de natuur- en erfgoedbeleving bevorderen. Ook in Wolvenberg zijn er restanten van de Brialmont-omwalling aanwezig.
- Natuurwaarde
Uit inventarisatie blijkt dat de grootste natuurwaarde zich in de halfopen biotopen bevindt. Het natuurbeheerplan heeft onder meer als visie om in het centrale gedeelte geleidelijk meer lichtinval te brengen, waardoor kruidenrijke natuur meer kans krijgt om te ontwikkelen. Daarnaast wordt het centraal gedeelte van water voorzien door het uitdiepen van bestaande poelen en de aanleg van nieuwe poelen. Rondom het centrale gedeelte blijft de dichtere bebossing behouden.
- Padenstructuur
Het padennetwerk in het natuurreservaat Wolvenberg is herbekeken om betreding buiten de paden zo veel mogelijk tegen te gaan, ter bescherming van de natuur. Op drassige bodems worden vlonders aangelegd. Het padennetwerk vormt een lus om de vijver en het centrale gedeelte, langs de interessantste plekken die het verhaal van erfgoed en natuur vertellen. Langs het pad vind je uitkijkpunten met zitbanken en informatieborden.
Natuurhuis Brialmont
In partnerschap met het Agentschap voor Natuur en Bos slaat de Stad Antwerpen samen met Natuurpunt en in samenwerking met het Departement Omgeving de handen in elkaar om het eerste natuurhuis rond stedelijke natuur van Vlaanderen te verwezenlijken.
Wat kan je terugvinden in het Natuurhuis?
- een Vlaams natuurhuis voor natuurweefselplanning: een plek om burgergedreven samen te werken aan stedelijke natuur
- een natuureducatieve werking voor scholen, maar bij uitbreiding voor iedereen die de wondere wereld van de stedelijke natuur wil ontdekken
Wat kan je doen in het Natuurhuis?
- co-creatief samenwerken aan stedelijke natuur via natuurweefselplanning: burgers, overheden, middenveld
- een interactief lerend traject doormaken in en rondom het natuurhuis
- cursussen en workshops bijwonen over stedelijke natuur
- van een drankje genieten met zicht op het Natuurpark Wolvenberg
Het wordt daarnaast het vertrek- en eindpunt van natuurwandelingen in het Ringpark Groene Vesten en de natuur in de hele stad.
Duurzaam ontwerp
- Het ontwerp van Collectief Noord architecten maakt multifunctioneel gebruik mogelijk en neemt een beperkte ruimte in beslag.
- De fundering staat op schroefpalen om wortels van het aanwezige groen te ontzien.
- Onder de luifel en op de paden komt waterdoorlatende verharding.
- Op de dakconstructie is een faunatoren en daklandschap voorzien als nest- en voedplaatsen voor tal van diersoorten.
- Er wordt gebruik gemaakt van ecologische materialen zoals kalkhennep wanden, fundering in glasgranulaten,...
- Een warmtepomp, in combinatie met zonnepanelen, verwarmt het gebouw op een duurzame manier.
- Het ontwerp is maximaal demonteerbaar zodat de verschillende onderdelen van het gebouw in de toekomst hergebruikt kunnen worden.
Midden 2024 is het definitieve ontwerp klaar, het uitvoeringsdossier goedgekeurd en de zoektocht naar een geschikte aannemer gestart. In het najaar 2024 starten de werken en eind 2025 kan het Natuurhuis Brialmont in gebruik genomen worden.
Onderdeel van Ringpark Groene Vesten
Park Brialmont maakt deel uit van het Ringpark Groene Vesten. Dat Ringpark is circa 450 voetbalvelden groot en loopt langs weerskanten van de Ring, van het station Antwerpen-Zuid tot aan de grens van Borgerhout met Deurne. Het maakt van die zone langs de Ring een groene plek voor de buurt en de stad. Het ontwerp van fase 2 van Park Brialmont sluit volledig aan op het ontwerp van het Ringpark Groene Vesten en omgekeerd.
Het masterplan voor Park Brialmont werd opgemaakt door CLUSTER landschap & stedenbouw en Witteveen+Bos, in samenspraak met Natuurpunt Antwerpen Stad.
Participatie
De voorbije jaren zijn buurtbewoners en gebruikers van de parken op verschillende momenten gevraagd naar hun mening. Eind 2012 zijn sporters bevraagd naar hun gebruik van het openbaar domein. In augustus 2013 gaven bezoekers van het Brilschanspark hun mening en werden er enkele observaties in het park uitgevoerd. Begin 2015 gingen groepen bewoners in dialoog over Park Brialmont. In totaal gingen zo’n 180 mensen het gesprek aan.
Een rode draad in de gesprekken met bewoners was de wens dat de parken een goede mix aan functies moeten bieden, zoals nu het geval is met de natuurlijk verwilderde Wolvenberg, het idyllische Brilschanspark en het gezellige De Villegaspark. Ook zien verschillende bewoners een horecagelegenheid in de buurt van het park als een troef. Meer verkeersveilige en groene verbindingen tussen de parken zijn ook gewenst.
In juni 2021 kon iedereen een digitale bevraging invullen over het park. Met die input ging het ontwerpteam vervolgens aan de slag om het definitieve ontwerp voor fase 2 van Park Brialmont te verfijnen.
Wie werkt eraan mee?
AG Vespa coördineert de ontwikkeling van Park Brialmont. Het masterplan werd uitgewerkt door het ontwerpteam CLUSTER en Witteveen+Bos.