De Citadel, dwangburcht en verdedigingsbolwerk.
De citadel bevond zich ter hoogte van de huidige wijk ‘Het Zuid’ in Antwerpen. Bij bouwwerken in deze wijk komen regelmatig restanten van de citadel aan het licht.
Waarom dit project?
De citadel is een uniek voorbeeld van 16de-eeuwse vestingbouw in de Nederlanden en heeft daardoor een hoge cultuurhistorische waarde. Daarnaast staat de citadel symbool voor een belangrijk hoofdstuk in de geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden, met name de repressie onder Spaans bewind. Het is dan ook een hoofdschakel in de ontsluiting van de Spaanse omwalling.
Beroemd of berucht
De citadel of het Zuidkasteel werd tussen 1567 en 1571 opgericht door koning Filips II en de hertog van Alva. Het was een uitbreiding van de Spaanse omwalling, verbonden met de omwalling door een verbindingswal. De citadel was een perfect vijfhoekig bolwerk met op elke hoek een bastion. Het geheel was omgeven door een gracht.
De citadel was een icoon voor Antwerpen. Ze herinnert aan de felle strijd die in de 16de eeuw woedde tussen het katholieke Spaanse gezag en de opstandige stedelingen met protestantse sympathieën. Het conservatieve Spanje liet de citadel bouwen om de stad te beschermen tegen aanvallen van buitenaf, maar ook om controle te krijgen op de stedelingen. Vandaar dat de citadel ook wel ‘dwangburcht’ genoemd werd.
Na de aanleg van een nieuwe omwalling en fortengordel in de 19de eeuw verloor de citadel haar militair nut. In 1874 werd ze uiteindelijk afgebroken.
Archeologisch onderzoek
2016: Bastion Hernandez
In het voorjaar van 2016 werd archeologisch onderzoek uitgevoerd in de tuin van het KMSKA - Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen door middel van proefsleuven. Op deze locatie bevinden zich restanten van de citadel van Antwerpen uit de 16de eeuw en meer bepaald bastion Fernando (of Hernandez).
Tijdens dit onderzoek werd de hoofdmuur van de citadel onderzocht en verschillende onderdelen van bastion Hernandez, zoals de face, de flank, de verlaagde flank en een kazemat.
Van de kazemat werd het vloerniveau geregistreerd. Hierin was duidelijk het grondplan te herkennen, met binnenmuren, buitenmuren, verschillende kamers en de doorgangen ertussen, en een mogelijke ingang. Ook de lage flank werd uitgebreid onderzocht. De lage flank bleek veel massiever dan de muren van de flank en de face. Er werd een bakstenen constructie van bijna 7 meter breed geregistreerd. De verbinding tussen de lage flank en de flank werd gevormd door een boogvormig segment. Dit boogvormig element is typisch voor de 16de-eeuwse vestingbouw.
Alle restanten waren afgebroken tot op het 19de-eeuwse nivelleringsniveau, maar bleken verder goed bewaard. Het ging steeds om massieve structuren met grotendeels origineel metselwerk uit de 16de eeuw. Daarnaast werden ook 19de-eeuwse herstellingen vastgesteld, zoals natuurstenen muurankers in het bakstenen parement en het heropvoegen van metselwerk. De massieve structuren onderstrepen het belang van de monumentale constructie die de citadel was.
2022: Bastion Duc en Alva
Tijdens de heraanleg van de Gedempte Zuiderdokken onderzochten archeologen restanten van het Zuidkasteel, met name bastion Duc en bastion Alva. De muurresten bleven bewaard tot net onder het wegdek. Muren en vloeren van de kazemat (geschutsopstellingen), schietgaten, de poterne (gang) en de muren van de bastions Duc en bastion Alva werden terug zichtbaar.
De kamers waar onder meer de soldaten verbleven waren duidelijk te herkennen in de plattegrond. De bakstenen vloeren van de ruimtes waren uitzonderlijk goed bewaard en zelfs de blauwe hardstenen deurposten met ijzeren grendel waren nog zichtbaar. Het oreillon (oor), in de oksel tussen het verlaagde platform en de teruggetrokken flank van het bastion, was de meest unieke vondst.
Na de grote beschieting van de citadel in 1830, waarbij Nederlandse troepen het fort probeerden in te nemen, werden alle muren hersteld. Deze herstellingen waren duidelijk herkenbaar.
Bij de verdere aanleg van de Gedempte Zuiderdokken zullen gelijkaardige restanten aan het licht komen en wordt de kennis over de bouw en ontwikkeling van de citadel verder uitgebreid.
2022: Bastion Alva tentoongesteld.
Bastion Alva lag in de zuidwestelijke hoek van de citadel en liep van de Gijzelaarsstraat, onder de Waterpoort door tot aan de Gedempte Zuiderdokken en de Vlaamse Kaai.
Voor het nieuwbouwproject van Konhef in Gijzelaarsstraat 5 werd tijdens de uitgraving van de bouwput een goed bewaard restant van bastion Alva aangetroffen, namelijk de zuidelijke hoge flank. De samenwerking tussen de bouwheer en de stedelijke dienst archeologie leidde tot de integratie van dit stuk bastion in de kelder van het nieuwe gebouw waarvoor ook een kleine expo werd voorzien.
Op 5 juni stelde Konhef de bastionmuur en de kleine expo voor aan de pers. De exporuimte is uniek omdat het de enige plaats is waar een stukje van de 16de-eeuwse citadel kan worden bewonderd. Het bastion, de maquette en de talrijke panelen, gravures, foto’s en vondsten brengen de bezoeker terug in de tijd van de citadel. De expo is toegankelijk voor het publiek op afspraak (info@konhef.be).
2024:Onthulling citadelvaas aan het KMSKA
Op 12 september 2024 werd de siervaas, het pronkstuk van de Antwerpse citadel, opnieuw tentoongesteld op een van de beeldensokkels voor het KMSKA. De siervaas is een van de weinige bovengronds bewaarde relicten van de citadel. Dit pronkstuk stond vanaf de 17de eeuw tot in de late 19de eeuw in het midden van de citadel van Antwerpen. Ze kwam op de plaats van het 16de-eeuwse standbeeld van de hertog van Alva. In de loop van de 19de eeuw verloor de citadel haar militair nut met de bouw van de nieuwe, grotere Brialmontomwalling. Het bouwwerk werd afgebroken en het Zuid verkaveld. Slechts één monumentaal relict van dit gigantische bouwwerk bleef bovengronds bewaard in Antwerpen: de siervaas in blauwe hardsteen.
Vandaag kan je de de siervaas op het voorplein van het KMSKA bezichtigen. Omdat het KMSKA nabij het middelpunt van de voormalige citadel ligt, is het een uitgelezen plek om de herinnering aan de citadel te duiden. Het sluit ook aan op de beeldengroep van Willem van Oranje en Filips van Marnix van Sint-Aldegonde en de Zeventien Provinciën in de achtertuin van het museum.