Archeologische opgravingen naar Kamp Top Hat (1945-1946)

In het kader van de werken Oosterweelverbinding voert de stedelijke dienst archeologie onderzoek uit op een deel van de site van het voormalige Amerikaanse kamp Top Hat op Linkeroever. Dit tentenkamp werd in 1945 opgericht voor de opvang en repatriëring van Amerikaanse soldaten die terugkeerden van het front. Het onderzoek startte in januari 2021 en liep tot april 2021. Het levert tal van vondsten en nieuwe inzichten op over het leven van de soldaten.

Deze content kan niet getoond worden.

Door de gekozen cookie voorkeuren kan de inhoud niet weergegeven worden. Deze inhoud is enkel zichtbaar als u marketing cookies inschakelt.

Open cookie instellingen

 

Waarom dit project?

Bij grote infrastructuurprojecten, zoals de Oosterweelverbinding, is het heel gebruikelijk dat er archeologisch onderzoek wordt gedaan. Hiervoor is er een goede samenwerking en afstemming met de aannemer, zodat dit past in de planning. Voor kamp Top Hat zijn 50 werkdagen archeologisch onderzoek voorzien. De archeologen houden zich aan deze timing en doen binnen deze tijdspanne het maximale van het onderzoek. 

<>

In het voorjaar van 2016 en de zomer van 2017 werden er al enkele proefsleuven aangelegd om een idee te krijgen van de mogelijke vondsten die nog aanwezig zijn en een inschatting te maken van de mogelijkheden voor het grotere onderzoek. De grote betrokkenheid van metaaldetectoristen was in deze fase erg belangrijk. De resultaten leren dat er nog heel wat vondsten van het kamp achterbleven. Het gaat dan om kleinere voorwerpen, de fundamenten van gebouwen en sanitaire voorzieningen van het kamp. 

In december 2020 ging de Oosterweelwerf definitief van start. Zo’n 13 ha of 15% van het volledige tentenkamp valt binnen dit gebied dat verdwijnt voor de aanleg van de derde Scheldekruising. Het is dus de laatste kans voor archeologen om een deel van het verleden van de Tweede Wereldoorlog terug aan het licht te brengen, te documenteren en verder te onderzoeken. Een team van archeologen en vrijwilligers-metaaldetectoristen scande de ondergrond van het tentenkamp via lange proefsleuven.

 

Waarover gaat het project?

Laatste Europese halte voor 270.000 soldaten

Na de afloop van WOII werd in 1945 op Linkeroever, ter hoogte van het huidige Sint-Annabos, een repatriëringskamp opgericht voor Amerikaanse soldaten die terugkeerden van het oorlogsgebied . Deze tentenstad  betekende voor meer dan 270 000 soldaten de laatste stop alvorens ze per boot opnieuw naar Amerika reisden. In totaal was er plaats voor 16.500 soldaten en officieren, die er enkele dagen tot enkele weken verbleven. Er waren ook Duitse krijgsgevangenen in het kamp die werk moesten verrichten. Ook Belgen werden ingezet als personeel, vooral dames die de bar bedienden. Nederlandse vrijwilligers volgden dan weer een opleiding voor de strijd in de Pacific. 

Het kamp werd opgericht op 1 juni 1945 en werd ontruimd op 2 april 1946. Daarna werd het Sint-Annabos aangeplant.
 

 

Het kamp was een echte stad met cinema’s, restaurants, bars, souvenirwinkels, een kapper, een ijssalon en schoenenpoetssalons. Daarnaast was er ook een telefooncentrale met 200 aansluitingen en een reeks wisselkantoren waar vreemde valuta in Belgische Frank omgezet konden worden. Alles was erop gericht om na de  oorlog het verblijf voor deze mannen zo aangenaam mogelijk te maken. 2500 Duitse krijgsgevangenen stonden in voor de bediening. Ze voerden nederige taken uit maar werden verder goed behandeld. Zij werden ook ingezet bij de bouw van grote delen van het kamp, waarvoor ze eerst meer dan 7000 landmijnen moesten ruimen die de Duitsers achterlieten op het terrein.

Met dank aan Jean-Pierre Ost

Het kamp Top Hat had een lengte van twee kilometer en was op sommige plaatsen een kilometer breed. Het was ingedeeld in verschillende sectoren, georiënteerd op de huidige Charles de Costerlaan en de Dwarslaan, en bestond uit een verzameling metalen hutten en tenten. In de sectoren langs de hoofdwegen werden een 50-tal gebouwen opgetrokken op een betonnen funderingsplaat met een metalen koepel. Hier was de administratie gevestigd en was er ook plaats voor ontspanning voor de manschappen, die gehuisvest waren in de omliggende tenten. 

Wist je dat de padenstructuur van Sint-Annabos nog steeds de paden van het tentenkamp volgt. 

- stadsarcheoloog

 

Over kamp Top Hat zijn er tal van historische bronnen beschikbaar, zoals foto’s, kaarten, plannen en getuigenissen. Dit archeologisch onderzoek is aanvullend en de laatste kans om nog een tastbaar onderdeel van het einde van de Tweede Wereldoorlog te onderzoeken. In het verleden gingen metaaldetectoristen al aan de slag op deze site, maar het is de eerste keer dat het op een wetenschappelijke manier gebeurt. 

In Europa waren er nog tal van andere repatriëringskampen. De meeste lagen aan de kust in Frankrijk. Naast Top Hat lag er ook Brits kamp voor voertuigen. 
 

Vondsten

Het spreekt voor zich dat zoveel manschappen heel wat zaken achterlieten. De meeste soldaten verzamelden tijdens hun militaire campagne in Europa (militaire) souvenirs, waaronder ook medailles en wapens van het Duitse leger. Wapens mochten niet allemaal mee op het schip en werden vaak begraven in putjes tussen de tenten. Deze te verwachten vondsten, werden ook talrijk aangetroffen door de archeologen. Voorbeelden zijn: munten, militaire insignes, uniformknopen en munitie, maar ook delen van uniformen, tenten en voertuigen. Daarnaast zijn er ook kleinere voorwerpen die veel vertellen over het dagelijks leven van de soldaten, zoals tandpastatubes, scheercrème en eet- en drinkgerei met de stempel van US Army. Ook ampullen, en omhulsels van morfine en zalfjes werden teruggevonden. 

Soms worden er ook erg persoonlijke zaken teruggevonden, zoals de ‘dogtags’. Dit zijn plaatjes met persoonlijke gegevens waarvan elke soldaat er twee bij zich droeg. Als hij sneuvelde werd er één met het lichaam begraven en een ander ging naar de administratie van de eenheid.
 

Wetenschappelijk onderzoek

stad Antwerpen

Het gaat om een enorm terrein (13 ha) en dit vraagt een aangepaste onderzoekstechniek. Eerst worden er grote zones afgegraven tot op verschillende dieptes, dit zijn proefsleuven. De locatie van deze sleuven wordt vooraf op een plan uitgetekend en maakt systematisch terreinonderzoek mogelijk. Standaard zijn de sleuven langgerekt en twee meter breed. Ze worden afgegraven in drie lagen tot een diepte van 60 cm. Op elke diepte scant een team van archeologen en vrijwilligers met metaaldetectoren de ondergrond. Waar veel vondsten of structuren voorkomen of waar afvalputten of funderingen liggen, worden de sleuven uitgebreid. Waar weinig te vinden is, wordt minder diep gegraven.

Er wordt ook aan de veiligheid gedacht. Het kan steeds zijn dat er nog munitie in de ondergrond zit die kan ontploffen. Daarom biedt het bedrijf Bom.be ondersteuning door de explosieven tijdig te detecteren en veilig te verwijderen. 

Alle vondsten worden met GPS ingemeten en aangeduid op het grondplan van het kamp. Zo wordt een overzicht gecreëerd van de organisatie van het kamp en komen er ook spreidingspatronen aan het licht. Dit geeft inzicht in het gebruik van het kamp en de functies die op deze plek hebben plaatsgevonden. Ook de fundamenten van gebouwen en sanitaire voorzieningen worden onderzocht. 

Vervolgens worden de vondsten zorgvuldig gedocumenteerd, opgelijst en opgenomen in een digitale catalogus. Hier verwachten de archeologen meer informatie te krijgen over wie mogelijk in het kamp verbleef, welke souvenirs ze bijhielden of juist weg wilden gooien. Zo hopen de archeologen meer informatie te verkrijgen over de laatste gebruiksfase van het kamp, juist vóór de ontruiming en de aanleg van het bos. 
 

Wat gebeurt er nu met de vondsten? 

• Een deel van munitie wordt opgehaald door DOVO en onschadelijk gemaakt. 
• Een deel van de vondsten wordt na registratie afgevoerd. Het gaat om objecten die niet kunnen worden bewaard, die verroest zijn of die té groot zijn. 
• Een deel wordt bewaard en een selectie ervan wordt geconserveerd.
• Voor de persoonlijke vondsten (enkele naamplaatjes) zal contact opgenomen worden met de bevoegde buitenlandse instanties in het kader van teruggave aan de familie.

Kan je de site bezoeken? 

De opgravingen zijn afgerond begin april 2021. Door de coronapandemie zijn er geen publieksmomenten mogelijk. De site kan niet bezocht worden, het is een werfzone.

OPGELET: De Top Hat site is sinds lange tijd een gekende plek voor metaaldetectoristen. Door ongecoördineerd zoeken gaat helaas de samenhang van de vondsten verloren. De stad vraagt dan ook, met respect voor het verleden en het wetenschappelijk onderzoek, dat amateur metaaldetectoristen die niet verbonden zijn aan het team de site niet betreden.

Wie werkt er aan mee?

De opgravingen gebeurden in opdracht van Lantis, de bouwheer van de Oosterweelverbinding en in samenwerking met de aannemer COTU. Het onderzoek werd uitgevoerd door de dienst archeologie van de stad Antwerpen, met de hulp van vrijwillige metaaldetectoristen.  

 

Meer info

archeologie@antwerpen.be