Sint-Michielsbastion pronkt weer aan Scheldekaaien. Abdij was ook even zichtbaar
Ter hoogte van de Sint-Michielskaai bevond zich vroeger een grote abdij en een bastion. Deze kwamen terug aan het licht in de opgravingsperiode van september 2021 tot en met het voorjaar van 2023. Voor de Sint-Michielsabdij werd een terrein van 10.000m² tot op 1,2 meter diep onderzocht. Kloosterkelders, funderingen, een 400-tal begravingen, een oude vestinggracht, 20 Romeinse munten en een unieke Merovingische munt en een Spijkertoren waren even terug te zien. Het Sint-Michielsbastion werd als laatste opgegraven en werd meteen gerestaureerd. Sinds de zomer van 2023 blijft het zichtbaar voor iedereen die van de Scheldekaaien geniet.
2 jaar archeologisch onderzoek
Archeologen voerden van september 2021 tot en met het voorjaar van 2023 archeologisch onderzoek uit naar de Sint-Michielsabdij en het bastion. Dit werd onderverdeeld in vier zones:
- Noordelijke zone: hier bevonden zich de oudste bouwfase van de abdij, het parochiekerkhof en de kloosterkerk
- Centrale zone: hier bevonden zich de kapittelzaal en de pandgang van de abdij
- Zuidelijke zone: hier bevonden zich het Prinsenhof (behorend tot de abdij), de latere Spijkertoren en het 16de-eeuwse Sint-Michielsbastion
- Onder de rijweg: hier bevonden zich opnieuw delen van de Sint-Michielsabdij: pandgang, kloosterkerk, parochiekerkhof en resten van de oudste bouwfase
16de-eeuws Sint-Michielsbastion blijft zichtbaar
Zuidelijke zone
Door de gekozen cookie voorkeuren kan de inhoud niet weergegeven worden. Deze inhoud is enkel zichtbaar als u marketing cookies inschakelt.
In 2010 kwamen de resten van het Sint-Michielsbastion al aan het licht tijdens een proefsleuvenonderzoek. Dit is één van de laatst gebouwde onderdelen van de Spaanse omwalling. Dat vooronderzoek gaf inzicht in de constructie, de bewaringstoestand en de verbouwingsfase uit de tijd van Napoleon. De monumentale zuidflank in blauwe steen sprong dadelijk in het oog en inspireerde de ontwerpers.
In 2020 werd het ontwerp als openluchtsite goedgekeurd en sinds de zomer van 2023 is de zuidflank van het bastion te bekijken als archeologische landmark aan de promenadedijk. Het Sint-Michielsbastion werd gerestaureerd op basis van de bevindingen uit de opgravingen en volgens het originele plan. Bekijk de film en fotoreeks om het restauratietraject te volgen.
Bijzonderheden aan de site:
- De originele muur in kalkzandsteen - 16de eeuw - aan de oostzijde behoort tot de eerste omvorming tot bolwerk en sloot aan op de 16de-eeuwse stadsmuur naar de Kronenburgpoort.
- De omvorming tot een vorwaardig bastion met teruggetrokken flank en kazemat dateert uit 1608. Hiertoe behoort de afgebroken uitsprong in baksteen.
- De restauratiefase van het bastion met grote blokken blauwe hardsteen, te dateren in het begin van de 19de eeuw, toen de middeleeuwse kade werd vervangen door een meer rechtlijnige kaai onder het Franse bewind, de Napoleontische kaai.
- Op de overgang tussen de blauwe steen en het baksteenmassief is een partij opgemetst in rode baksteen.
Sint-Michielsabdij even terug aan het licht
Noorderlijke, centrale, zuidelijke zone en onder de rijweg
Het archeologisch onderzoek van de kaaivlakte ter hoogte van de Sint-Michielskaai ging van start in september 2021 en liep tot en met maart 2022. Het onderzoek richtte zich in eerste instantie op de verdwenen resten van de Sint-Michielsabdij. Deze prestigieuze en belangrijke abdij werd in 1124 gesticht als Norbertijnenabdij en heeft een voorname plaats in de Antwerpse geschiedenis. De bijhorende Sint-Michielskerk was de eerste parochiekerk van de stad.
Oudste bouwfase van de abdij
In het noorden van het projectgebied kwamen de resten van de eerste grote bouwfase van de abdij uit de 13de eeuw aan het licht. Ook de stadsmuur, die de afscheiding vormde tussen de kloostersite en de Schelde, werd onderzocht.
- De kelders en kloostergang werden zorgvuldig in kaart gebracht. De kelders waren zeer degelijk gebouwd met grote bakstenen, typisch voor de 13de en 14de eeuw. Ze behoren tot de eerste bouwfase onder abt Gerardus de Lyra (1244-1258). In enkele keldermuren waren nissen uitgespaard voor het plaatsen van verlichting. Dit deel van het klooster sloot aan tegen de middeleeuwse kaaimuur, waarvan ook massieve delen zijn blootgelegd.
- Uitzonderlijk was de vondst van een sceatta of Merovingische munt in de kloostertuin. De kleine munt dateert uit de 7de eeuw en is één van de weinige materiële getuigen van het vroegmiddeleeuwse Antwerpen.
- In deze zone lag het (parochie)kerkhof of kerkhof dat bij de Sint-Michielskerk hoorde. Hier werd een weinig gestructureerde, sterk geconcentreerde opeenstapeling van begravingen aangetroffen van om en nabij 100 individuen waarbij het groot aantal kinderen opvallend was.
De fundamenten van de kloosterkerk en de grote kloostergang ten zuiden ervan werden niet gevonden, alhoewel ze waren verwacht. Het onderzoek wijst uit dat de hoogte waarop de Sint-Michielskerk stond, sterk werd afgetopt tijdens de rechttrekking van de Scheldekaaien op het einde van de 19de eeuw.
Begravingen in de pandgang
In het centrale deel van het projectgebied op de kaaivlakte kwamen de funderingen van de kapittelzaal en de kloostergang aan het licht, beide onderdeel van de 15de-eeuwse kloostervleugel. De bouw van een pakhuis in de 19de eeuw had veel originele delen verwijderd.
Er werden heel wat begravingen aangetroffen, minstens 80 individuen. De manier van begraven was duidelijk anders dan in de zone van het kerkhof, veel rustiger en met meer respect voor onderliggende/vroegere begravingen. Een fysisch antropoloog begeleidde de opgraving en zal later ook de studie uitvoeren op de talrijke skeletresten.
Enkele kenmerken:
- Het merendeel van de begravingen was in de grond (in een lijkwade) maar bij enkelen werden nog resten van een kist gezien.
- Deze begravingen situeren zich in de voormalige pandgang waarbij het meer dan waarschijnlijk om vooraanstaanden gaat zoals leden van de orde, abten, hun familieleden maar ook weldoeners voor de abdij. Opmerkelijk was dat ook hier heel wat kinderen begraven lagen, al dan niet mee in een graf bij een volwassene.
- Een speciale vermelding verdienen twee graven in natuursteen die zich tegenover het westportaal van de voormalige Sint-Michielskerk moeten bevinden. Eén van beide was uitzonderlijk goed bewaard, zowel het graf als het individu dat erin begraven lag. Het kan niet anders dan dat het over een vooraanstaand iemand gaat.
Prinsenhof of middeleeuwe abtswoning
In het zuiden van het projectgebied op de kaaivlakte werd het Prinsenhof onderzocht. Het was een luxueus gastenverblijf aan de Schelde dat aan de abdij werd toegevoegd om de vele wereldlijke leiders te tijdens hun verblijf in de stad in de abdij te kunnen ontvangen en onderdak te bieden.
Van het Prinsenhof bleef weinig bewaard, omdat
- het vermoedelijk iets hoger lag, waardoor er meer verdwenen is bij de rechttrekking van de Scheldekaaien. Slechts enkele kelders en delen van de funderingsmuren zijn zichtbaar.
- op deze plek werd nog later een bunker en riolering aangelegd.
Daarnaast werd in deze zone extra onderzoek gedaan naar eventuele oude bewoningssporen tussen de abdij en de Schelde. Deze natuurlijke uitsprong aan de Schelde had uiteraard voor de stichting van de abdij al een aantrekkingskracht als vestigingsplaats. De vondst van een twintigtal Romeinse munten, de al vermelde Merovingische sceatta en de 10de-eeuwse begravingen zijn erg bijzonder. Na de afronding van al het veldwerk wordt de studie van de opgravingsgegevens in het archeologisch atelier verdergezet.
Sint-Michielskerk gelokaliseerd
Bij de heraanleg van de wegenis ging het archeologisch onderzoek van de Sint-Michielsabdij verder. Opnieuw werden er funderingen van de 15de-eeuwse kloostergebouwen teruggevonden. Van de Sint-Michielskerk zijn geen resten teruggevonden, maar op basis van de aangetroffen begravingen is de kerk toch gelokaliseerd.
Net als op de kaaivlakte werden hier veel begravingen teruggevonden: zo'n 120 individuen. Opmerkelijk was de bewaringstoestand van de skeletten die in de kerk lagen ten opzichte van de mensen die buiten begraven werden. Er waren ook vier grafkelders met verschillende lagen skeletten in kisten. Ze zijn uitzonderlijk goed bewaard gebleven. Deze individuen bekleedden ongetwijfeld een belangrijke plaats in het middeleeuwse Antwerpen.
Bijzondere vondst: middeleeuwse Spijkertoren
In het zuiden van de opgravingszone kwam het meest verrassende resultaat naar boven: de resten van de middeleeuwse Spijkertoren. De naam Spijkertoren verwijst naar de grote voorraad- of tiendenschuur die hier lag. De term ‘spijker’ is afgeleid van het Latijnse ‘spicarium’ of graanschuur. De Spijkertoren maakte deel uit van de middeleeuwse stadsversterking. Er waren op deze plek rond 1300 twee torens: de in de Schelde vooruitspringende Weverstoren en zuidelijk daarvan de Spijkertoren. De voorraadschuur sloot aan op de toren en de kaai.
- Spijkertoren: de kelder werd gebouwd met grote bakstenen, de bakstenen vloer is gelegd in een visgraatmotief. Ook de keldertrap, de sokkels van het gebinte en resten van het portaal van de toren werden aangetroffen.
- Voorraadschuur: twee rijen bakstenen sokkels en een buitenmuur zijn bewaard gebleven.
Historisch belang van de Sint-Michielskaai
De Sint-Michielskaai heeft een erg rijke geschiedenis. Eeuwenlang stond hier de machtige Sint-Michielsabdij aan de oever van de Schelde, opgericht in 1124. Ten zuiden van de Sint-Michielsabdij werd in het begin van de 17de eeuw het Sint-Michielsbastion opgericht, als meest zuidelijke bastion van de Spaanse omwalling. In het begin van de 19de eeuw werd een deel van de abdij afgebroken en werd een scheepstimmerwerf en een marine-arsenaal aangelegd door Napoleon Bonaparte. De Sint-Michielskaai neemt dus een prominente plaats in op verschillende momenten in de Antwerpse geschiedenis.
Sint-Michielskaai: 4 momenten
Oude bewoningskern
Door de rijke geschiedenis van de Sint-Michielskaai zijn er verschillende archeologische relicten te onderzoeken. Deze plek was al van belang vooraleer er sprake was van de Sint-Michielsabdij. Hier lag immers ook een oude bewoningskern van Antwerpen, op een natuurlijke hoogte aan de Schelde. Tijdens vooronderzoek in 2010 werden skeletten aangetroffen die met behulp van koolstofdatering gedateerd werden in de 10de eeuw. Dit bevestigt het gegeven van de oude bewoningskern, dat mogelijk zelfs teruggaat tot in de Gallo-Romeinse tijd.
Sint-Michielsabdij
Uit historische gegevens is bekend dat de Sint-Michielskerk gebouwd werd vóór het jaar 1096 en daarmee de oudste parochiekerk van Antwerpen is. Van hieruit ontstond de Sint-Michielsabdij, gesticht in 1124 door de Heilige Norbertus. De abdij verwierf al snel eigendommen en speelde een belangrijke rol in het economische leven. Rond 1300 kwam ze binnen de nieuwe omwalling van de toenmalige stad te liggen. De abdij kende haar hoogtepunt in de 14de en 15de eeuw en ontving regelmatig hoge vorsten en heersers. Vanaf de 16de eeuw kreeg de abdij echter financiële problemen. De godsdienstige troebelen van de 16de eeuw en de Spaanse Furie in 1576 zorgen ook voor zware schade aan de abdij. Toch bleef de Sint-Michielsabdij een belangrijke rol spelen tot de ontmanteling in de Franse periode.
Sint-Michielsbastion
Het Sint-Michielsbastion was een van de laatst gebouwde onderdelen van de 16de-eeuwse Spaanse omwalling. Het verdedigde de zuidwestelijke zijde van de historische stad en was gelegen aan de Schelde vlakbij de Sint-Michielsabdij. Het kwam op de plaats van de middeleeuwse Wevers- en Spijkerstoren, en werd in 1608 volwaardig uitgebouwd met kazematten of geschutsruimten.
In 1605 werd de stad aangevallen door het leger van Maurits van Nassau, de Staatsen of Noorderlijke Nederlanden, wilden na de val van Antwerpen de stad nog steeds terugwinnen op de Spaanse bezetters. Om Antwerpen te verdedigen, gaf burgemeester Nicolaas van Rockox de opdracht tot de bouw van het bastion. Ook ten noorden van de stad en op Linkeroever werden op dat moment versterkingen opgericht.
Tijdens het Franse bewind onder Napoleon transformeerde de kaaien en dus ook het bastion grondig. De oude stadsmuren werden afgebroken en een nieuwe, meer regelmatige kade in blauwe hardsteen verscheen. De zuidflank van het Sint-Michielsbastion toont duidelijk deze renovatie met grote blokken blauwe steen, het bastion was immers strategisch gelegen nabij het nieuwe arsenaal met scheepswerven.
Tijdens de 19de eeuwse rechttrekking van de Scheldekaaien werd ook een deel van het bastion afgesneden. Dit is nog steeds te zien bij wat archeologen terugvonden in 2023.
Scheepstimmerwerf en marine-arsenaal
Na de afschaffing van de kloosters door het Franse bewind werden de kloosterlingen uit de Sint-Michielsabdij verdreven en de bezittingen van de abdij verkocht. In 1803 beval Napoleon een deel van de abdij af te breken voor de aanleg van een scheepstimmerwerf en een marine-arsenaal. De ligging aan de Schelde was hiervoor immers ideaal. De overgebleven gebouwen werden omgebouwd tot werkhuizen, magazijnen en kantoren. Tijdens archeologisch onderzoek in de nabijheid van de Sint-Michielskaai kwamen al verschillende keren resten van de scheepswerven aan het licht.
Bezoeken
In het weekend van 8 tot en met 10 oktober 2021 vonden de Archeologiedagen plaats en konden de burchtzone en Sint-Michielskaai bezocht worden. Voor de latere opgravingsfasen konden helaas geen bezoekmomenten meer worden georganiseerd omwille van de coronamaatregelen. De site werd wel uitgebreid in beeld gebracht.