De Scheldekaaien van Antwerpen ondergaan momenteel een grote heraanleg. De ideale kans voor stadsarcheologen om opnieuw naar het verleden te graven. Archeologen deden aan het Zuiderterras onderzoek naar de ligging en staat van de oude stadsmuur en de stadspoorten Kleine en Grote Bierpoort. Zo kwam er opnieuw een middeleeuws stukje haven aan het licht. Want wat binnenkort een prachtige Kaaivlakte wordt, was vroeger een onderdeel van een bloeiende havenhandel aan de Scheldestad.
Bierwerf
Deze content kan niet getoond worden.
Door de gekozen cookie voorkeuren kan de inhoud niet weergegeven worden. Deze inhoud is enkel zichtbaar als u marketing cookies inschakelt.
Waarom dit project?
De Scheldekaaien krijgen de volgende jaren een nieuw uitzicht. Delen van de historische kaaimuur moeten gerestaureerd worden en de waterkering wordt verhoogd om de stad tegen overstromingen te beschermen. Dit kan je allemaal lezen in het Masterplan Scheldekaaien dat startte in 2017 en zo’n 15 jaar zal duren. Voor archeologen is dit een unieke kans om op zoek te gaan naar vondsten die meer vertellen over het verleden van Antwerpen.
Opravingsfases
De archeologische opgravingen verlopen in verschillende deelzones en fases:
- 2019-2021: Zone Loodswezen. Aanleg proefsleuven en onderzoek naar Stenen Kraan tussen het Noorderterras en het gebouw van het Loodswezen.
- Najaar 2020 - januari 2021: Burchtzone. Aanleg proefsleuven en onderzoek naar oudste resten van de burchtzone onder de hangars van het Noorderterras.
- Najaar 2021 - winter 2022: Sint-Michielskaai. Onderzoek naar de Sint-Michielsabdij en het Sint-Michielsbastion.
- Najaar 2021 - zomer 2023: Burchtzone. Aanleg twee opgravingsputten voor uitgebreider onderzoek naar de burcht en de ontstaansgeschiedenis van de plek
- Najaar 2023: Bierwerf. Aanleg van proefsleuven voor onderzoek naar de middeleeuwse aanlegplaats onder de hangars van het Zuiderterras, waar vroeger de Grote en Kleine Bierpoort waren gelegen.
Wat gebeurt er?
Het havenverleden van Antwerpen werd onderzocht aan de oude Bierwerf aan het Zuiderterras op de Scheldekaaien. Archeologen botsten op resten van de oude stadsmuur en de middeleeuwse aanlegplaats ‘Bierwerf’. Twee poorten, Bierpoorten, maakten de doorgang tussen stad en Schelde mogelijk. Het archeologisch vooronderzoek dient om de exacte ligging, de staat en de opbouw beter te leren kennen. De Bierwerf was gelegen binnen de eerste stadsuitbreiding van 1200, tussen de Rui en de Sint-Jansvliet, ter hoogte van de Haverstraat. Deze aanlegplaats, ook Bierhoofd of Houten Hoofd genoemd, was een van de belangrijkste aanlegsteigers van de Antwerpse rede, de plaats waar de schepen voor anker gingen. Hier werd vanouds het bier gelost. De naam ‘Houten Hoofd’ verwijst naar de houten kaaimuur waar de bierschepen aanlegden. De weinige overblijfselen hiervan zijn een belangrijke laatste getuige van het havenleven in de Middeleeuwen.
© Museum Plantin-Moretus
Oudste stadsmuur weer zichtbaar
Tijdens de opgravingen werder er resten blootgelegd van de oudste stadsmuur, die aansloot op de Bakkerstoren aan de Suikerrui, ze werd in grote blokken Doornikse kalksteen gebouwd rond het jaar 1300.
Van de Grote Bierpoort werd een hoekpijler vastgesteld en de originele bestrating in kleiklinkers. De Kleine Bierpoort die zuidelijk aan een scheepshelling gelegen was, is in zeer goede staat teruggevonden. Het gaat om monumentale resten van de oude stadsmuur en de renaissancepoort uit de 16de eeuw. In de dorpel zijn de gaten van de poortvergrendeling zelfs nog zichtbaar.
Er zijn muren en vloertjes van de havenhuizen teruggevonden die tussen de twee Bierpoorten tegen de stadsmuur waren opgetrokken. Het huisje nabij de Kleine Bierpoort geeft met de vondst van een haard met Delftse tegels een onverwachte inkijk in het dagelijkse leven op de aanlegplaats.
Historisch belang van de Bierwerf
Bierpoorten
Tussen de huidige Suikerrui en de Sint-Jansvliet gaven vier poorten in de stadsmuur(1300) uit op de Schelde: het Sandersgat in het verlengde van de Stoofstraat, het Maaigat in het verlengde van de Vlasmarkt (later vervangen door de Waterpoort) en de twee Bierpoorten in het verlengde van de Haverstraat.
Het Bierhoofd was een tweeledige aanlegplaats, bestaande uit het Laag Bierhoofd aan de zuidzijde en het Hoog Bierhoofd aan de noordzijde. Bij het Laag Bierhoofd was er een inham, Veerstal genoemd, van waaruit de veerdienst naar het Vlaams Hoofd voer en waar tevens beurtschepen aanlegden. De aanlegplaats was via twee stadspoorten in de stadsmuur, de Grote en de Kleine Bierpoort, verbonden met de binnenstad. Zowel het inheems bier als het bier komend van over zee, met name Engels, Hamburgs en oosters bier, moest op deze aanlegplaats worden gelost. Want hier was ook het kantoor van de ontvanger van de bieraccijns, de stadsbelasting op het bier, gevestigd.
Een blik op de middeleeuwse kade
De rede, de plaats waar de schepen voor anker gingen, veranderde in de late Middeleeuwen van uitzicht. De aanlegplaats kreeg een ware transformatie. Schepen meerden aan langs een imposante façade van het economische centrum Antwerpen om hun vrachten te lossen.
Economisch en militair potentieel
In 1803 deed Napoleon en zijn gevolg hun plechtige intrede in Antwerpen. Hij ziet economisch en militair potentieel in de toenmalige Stad aan de stroom. Delen van de stadsmuur en poorten werden afgebroken en tussen 1804 en 1819 werd deze zone opgehoogd en een nieuwe kaai aangelegd, de Van Dijckkaai. Een moderne haven is geboren. Op het einde van de 19de eeuw volgde een nieuwe transformatie: de rechttrekking van de Scheldekaaien. De laatste resten van de historische rede verdwijnden onder de grond. Van de oude poorten bleef enkel de Waterpoort bewaard, zij het op een nieuwe plaats aan het nu vernieuwde Zuidpark.
MAS-collectie
Biernatie
Op de aanlegplaats Bierhoofd waren verschillende naties bedrijvig. De arbeiders van het Hoog Bierhoofd, d’Oude Natie genoemd, hadden in de 16de eeuw een huisje op hun steiger, om te schuilen en te eten of schaften zoals dat vroeger werd gezegd. Het werd ook gebruikt om te vergaderen en om er materiaal in onder te brengen. Bij slecht weer kon er ook koopwaar in worden ondergebracht. In 1569 moest het kaaihuisje plaats maken voor de bouw van een nieuwe waterpoort.
De arbeiders van het Laag Bierhoofd stonden in 1617 bekend als de 'arbeyders van het leech bierhooft genoempt de vliegende natie'. De naam verwijst naar hun monopolie inzake het lossen en laden van al het ‘vliegend goed’, namelijk het reisgoed en de bagage van de passagiers van de beurtschepen uit Vlaanderen en Brabant. In 1628 bekloegen de arbeiders van het Laag Bierhoofd zich er bij de stad over dat zij onder de blote hemel de aankomst van de schepen moesten afwachten, terwijl op andere kaden de arbeiders over een kaaihuisje konden beschikken. Daarom vroegen zij een zelfde voorziening.
De afbakening van de monopolies tussen de diverse groepen havenarbeiders was zeer ingewikkeld. Bier lossen op het Bierhoofd was één zaak, de drank in de stad transporteren een andere. Een ordonnantie van 9 februari 1534 bepaalde dat niet de arbeiders van het Bierhoofd maar enkel de kordewagenkruiers het bier mochten wegvoeren, tenzij zij het werk niet aankonden.
Het stadsbestuur moest regelmatig tussenkomen om de goederenbehandeling tussen de diverse arbeidersgroeperingen te herverdelen. Naast de monopolisering per product kon een monopolie ook volgens de herkomst van de schepen worden toegekend. In 1587 werd op het Bierhoofd de behandeling van goederen komend van Rijsel, Valencijn en Doornik, verdeeld tussen de werfnatie en de arbeiders van het Hoog Bierhoofd. Goederen die vanuit de havens van Oostende en Duinkerke langs de Vlaamse vaart naar Antwerpen werden gebracht, evenals de beurtschepen van Gent, werden fifty-fifty ter behandeling verdeeld tussen de werfnatie en die van het Bierhoofd. Regelmatig braken conflicten en zelfs vechtpartijen uit tussen de arbeiders van het Bierhoofd, de Werf en het Maaigat.
Wat gebeurt er met de archeologische resten?
De archeologische resten werden zo goed mogelijk opgeschoond, ingemeten en gedocumenteerd. De gedetailleerde informatie zal worden meegegeven aan het ontwerpteam van de Scheldekaaien.Daarna wordt gekeken of een gedeeltelijke integratie in het ontwerp mogelijk is.
Wie werkt er aan mee?
- AG Vespa: verantwoordelijk voor het ontwerpproces van de Scheldekaaien
- De Vlaamse Waterweg: belast met de werken van de kaaimuurstabilisatie
- Artes Roegiers: de uitvoerder van de werken voor de kaaimuurstabilisatie
- Dienst archeologie van de stad Antwerpen: uitvoering bureaustudies en archeologisch onderzoek