Ter hoogte van de Ring knooppunt E313/E34 naar het Noorden vinden er grote werkzaamheden plaats. Van bij de start wordt rekening gehouden met archeologisch onderzoek. Lees meer over het verleden en de nieuwe inzichten die er zijn dankzij archeologisch onderzoek.
Brialmontomwalling
De Oosterweelverbinding, dat is een nieuwe Scheldekruising en een herinrichting van de Ring, vanaf het knooppunt met de E313/E34 naar het Noorden. Het bestaande viaduct van Merksem wordt vervangen door een verdiepte autoweg en de Ring duikt in een tunnel onder het Albertkanaal door.
Wist je dat de huidige Ring en Singel zijn aangelegd op de afgebroken restanten van de 19de-eeuwse Brialmontomwalling? Ook het Noordkasteel maakte daar deel van uit. Een groot deel van het tracé van de Oosterweelverbinding ligt trouwens op deze voormalige omwalling. En dus doorkruisen de werken ook restanten van deze vroegere citadel.
Archeologen onderzoeken delen van de Brialmontomwalling die langs de vernieuwde ring en het nieuwe Oosterweelknooppunt liggen ter hoogte van:
- Luchtbal en Merksem
- Viaduct Merksem
- Schijnpoort
- Deurne, tussen Schijn en Deurne centrum
- Turnhoutsebaan
Geschiedenis
Rond het midden van de 19de eeuw werd besloten om Antwerpen om te vormen tot ‘Nationaal Reduit’. Dit betekende de oprichting van nieuwe vestingbouwwerken rond de stad. Hier binnen moest de regering zich kunnen terugtrekken in tijden van oorlog. Tussen 1857 en 1864 werd de ‘Grote Omwalling’ gerealiseerd, naar het ontwerp van kapitein Henri Alexis Brialmont. Deze bestond uit een omwalling (op de plaats van de huidige ring) en een ‘gordel’ van 8 forten; de binnenste fortengordel. De omwalling zelf was 15 km lang. De hoofdstructuur werd gevormd door aarden wallen met een hoofdgracht en een voorgracht. In totaal waren er 11 voorwerken (saillanten) die de versterking verdeelden in 12 fronten. Verder waren er nog diverse poorten, kazernes, wapenplaatsen en lunetten. Het noordelijke en noordoostelijke deel van de omwalling ligt in de zone van de huidige Oosterweel werken, waarbij vooral de Schijnpoort en de Bredapoort ondergronds bewaard bleven.
De omwalling bleek in het begin van de 20ste eeuw al voorbijgestreefd. De eerste plannen voor afbraak dateren uit 1907, maar werden niet uitgevoerd door de start van WO I. De laatste delen van de omwalling werden uiteindelijk in de jaren 1950-1960 opgeblazen, onder meer voor de bouw van de Singel en de Ring.
Impact van de werken
De voorbereidende werken voor het nieuwe Oosterweelknooppunt liggen op en rond het tracé van de Brialmontomwalling. Daarom is er op verschillende plaatsen een impact op de archeologische resten van de omwalling. De impact op de gracht en de contrescarp (een buitengrachtboord) van de Brialmontomwalling (1859-1914) is het grootste in twee zones.
- Bij de uitgraving voor de aanleg van de dive-under aan afrit E313 en de Turnhoutsebaan zal de contrescarp van de Brialmontomwalling deels verstoord worden.
- Ter hoogte van het viaduct van Merksem zullen de ingrepen voor de toekomstige tunnels en het inkokeren van het Schijn, delen van de Brialmontomwalling weggraven. Het gaat hierbij vooral om de gracht van de Brialmontomwalling en metselwerk van de Bredapoort, alsook ook resten van de 19de-eeuwse Kempische vaart en bijhorende duiker (een constructie waarmee water van de ene waterloop onder een andere waterloop door stroomt)
1.Luchtbal en Merksem: Brialmontomwalling en historische bewoning
De herinrichting van de Ring zorgt ervoor dat ter hoogte van Luchtbal en Merksem de Ring onder de Groenendaallaan zal komen te liggen. De tunnel vanaf de Oosterweelknoop gaat eveneens onder het Albertkanaal door en komt uit in het midden van de ingesleufde R1. Vanaf het Albertkanaal tot ruim voorbij de Groenendaallaan wordt de autoweg overkapt. De bestaande fietsinfrastructuur wordt aangepast aan de nieuwe situatie.
Gepland onderzoek
Bij de uitvoering van de werken zal de dienst archeologie een aantal onderzoekszones uitgraven onder het dak van de tunnels in aanbouw. Hiermee willen de archeologen inzicht krijgen in de opbouw van de hoofdwal, voorwal en het profiel van de gracht van de Brialmontomwalling. Daarnaast winnen ze ook informatie in over de evolutie van het natuurlijke landschap van de prehistorie tot de middeleeuwen.
2. Viaduct Merksem: Brialmontomwalling en Kempische vaart
Als deel van Oosterweelverbinding wordt het bestaande viaduct van Merksem vervangen door een ingesleufde autoweg en gaat de R1 in een tunnel onder het Albertkanaal door. Deze werken doorkruisen ook de omgeving van de voormalige Bredapoort, waar in de 19de eeuw de Kempische vaart (later het tracé van de IJzerlaan) kruiste met de Brialmontomwalling.
De Kempische vaart verbond het hinterland met het Asiadok en stond in voor de scheepvaart. Ter hoogte van het projectgebied voor de Oosterweelverbinding situeert zich de duiker (siphon) waarmee het water van de gracht van de Brialmontomwalling onder de Kempische Vaart geleid werd. Daarnaast moest ook de Schijn in deze omgeving van de Bredapoort in goed banen geleid worden. Oude plannen tonen de ingewikkelde vormgeving van al deze waterkruisingen.
Wat werd al onderzocht?
De Kempische vaart werd opgegeven wanneer het Albertkanaal werd aangelegd in 1930. Oude plannen gaven de archeologen al een inschatting van de ligging en afmetingen van de kademuren, brughoofden, pijlers en duikers van de Kempische vaart. Bij de heraanleg van de IJzerlaan tussen 2015 en 2017 werden al eerder archeologische resten van de vaart (sluis, kades, brugplatformen, duiker) opgegraven en gedocumenteerd door de stedelijke dienst archeologie .
Bij archeologisch vooronderzoek in 2014 werden ter hoogte van de pijlers van het viaduct van Merksem bakstenen massieven gevonden. Deze hielden verband met de doorgang van de open Bredapoort, bijhorende brughoofden en duiker, waarmee het water van de Brialmontgracht onder de Kempische vaart geleid werd.
Huidig en gepland onderzoek
In februari 2023 werden onder en ten zuiden van het viaduct enkele werkzones uitgegraven om het onderzoek naar de bewaringstoestand van archeologische resten in deze zone te verfijnen. Hierbij werd onder meer muurwerk aangetroffen van de kade van de Kempische vaart en van de Bredapoort.
De open poortdoorgang van de Bredapoort bestond oorspronkelijk uit twee parallelle grondkeermuren, gebouwd uit baksteen met blauwe hardstenen als deksteen. De zijmuren zouden in oorsprong 9 m hoog zijn geweest maar werden afgegraven na sloop van de omwalling. Ze waren nooit zichtbaar omdat ze afgedekt werden door een aarden wal. De noordelijke zijde van de verdediging had geen bakstenen omwalling zoals de zuidzijde. De noordelijke polders kon men onder water laten lopen zodat Antwerpen vanuit deze richting oninneembaar was.
Gepland onderzoek
Bij de uitgraving van een sleuf voor de verdiepte bedding van de R1 zal nog meer muurwerk van de kades en duiker van de Kempische vaart aan het licht komen. Deze gegevens worden door de archeologen verder in kaart gebracht.
3. Schijnpoort: Brialmontomwalling
Wat werd al onderzocht?
Bij voorbereidende werken aan kabels en leidingen bij de Schijnpoort werden zowel in 2015 als in december 2023 structuren in baksteenmetselwerk aangetroffen. Deze zouden een link hebben met de kruising van het Schijn met de gracht van de omwalling en of de toegangspoort tot de stad. De complexe situatie van de infrastructuur was ook herkenbaar op oude foto’s.
4. Deurne
Tussen Schijn en Deurne centrum: Brialmontomwalling en Papenhof
Tussen een voorwerk (saillant) van de Brialmontomwalling en het Groot Schijn lag het Papenhof of landgoed Ten Eekhove.
De eerste historische vermelding dateert uit de 13de eeuw. Vanaf 1345 tot aan de Franse Revolutie was het landgoed in bezit van de Sint-Michielsabdij. Aan deze monniken, ook ‘papen’ genoemd, dankte het landgoed de naam Papenhof. Voorheen was het geheel ook eigendom van de abdij van Ename en privébezit van de adellijke familie van Dorne. Door de onteigening tijdens de Franse Revolutie en de opdeling van de gebouwen in arbeiderswoningen raakte het complex in verval. Halverwege de 19de eeuw werd een gedeelte afgebroken ten voordele van de bouw van de Brialmontomwalling, waarvoor ook het Groot Schijn verlegd moest worden. Kort na WO II werden alle restanten afgebroken.
Wat werd al onderzocht?
In 2015 voerde de dienst archeologie een opgraving uit in het kader van het verleggen van het Groot Schijn in functie van de toekomstige bypass. Bij de opgraving werd de grens van de omwallingsgracht vastgesteld. In de opgravingsput werd de zuidwestkant van een gebouw vrij gelegd. Het ging waarschijnlijk om het hoofdgebouw van het Papenhof dat ook te zien is op historische kaarten. De buitenmuren waren opgetrokken uit baksteen, gefundeerd op natuursteen. Ook de hoeken werden afgewerkt met natuursteen. Ten westen van het hoofdgebouw werd een grachtmuur uit natuursteen aangetroffen. Deze werd deels verstoord door de gracht van de Brialmontomwalling, maar het maakte waarschijnlijk deel uit van de oorspronkelijke gracht rondom het Papenhof. Voordat het Schijn in zijn uiteindelijk verloop wordt geleid, werd in 2023 ook voorafgaand onderzoek uitgevoerd, met proefsleuven, ten oosten van het Papenhof.
Hier werd de brede gracht geregistreerd en geselecteerd voor verder onderzoek voor de eigenlijke werken.
In november 2023 werd bij graafwerken, voor het verwijderen van de wortels van de Japanse duizendknoop, in de berm van de R1 een aflijning van muurwerk aangetroffen. Deze ging terug tot op de perceelsindeling van de Brialmontomwalling. Een reconstructie van het vormingsproces van deze grenzen van de 19de eeuw tot nu, maakt duidelijk dat deze tracés teruggaan tot op het ontwerp van de Brialmontomwalling.
In mei 2024 werd het graafwerk ter hoogte van het landgoed Papenhof (deelgebied R1Oost) verder gezet. Het doel was het onderzoeken van de gracht rond het landgoed.
In deze eerste fase werd tot aan de grondwatertafel gegraven. Hierbij werd een deel van de gedempte gracht rond het landgoed doorsneden en gedocumenteerd. Er werd ook een deel van de zuidelijke grachtmuur blootgelegd. Het bleek om een goed bewaarde robuuste muur uit baksteenmetselwerk te gaan, die aan de grachtzijde afgewerkt was met kalkzandsteen.
Deze monumentale uitvoering paste bij de status van dit belangrijke landgoed. Het kasteeltje ging terug tot de 12de eeuw en kwam in de 14de eeuw in bezit van de paters van de Sint-Michielsabdij. Hieraan dankt het zijn naam ‘Papenhof’. De laatste resten van het complex werden afgebroken na de Tweede Wereldoorlog.
Bij de volgende fase van de werken midden 2024 werd het diepere deel van de gracht onderzocht tot op het niveau van de natuurlijke bodem. Er werd een structuur van houten palen gevonden, waarvan de functie verder onderzocht moet worden. Er werden ook stalen genomen van het grachtpakket voor onderzoek naar organische resten uit de tijd van de bewoning van het Papenhof.
De grachtmuur kon niet behouden blijven bij de nieuwe aanleg. Daarom werden de natuurstenen blokken van de façade zorgvuldig ontmanteld en gerecupereerd. Dit steenmateriaal kan opnieuw gebruikt worden in restauratieprojecten.
Verdere opvolging
De aanpassing van de waterloop van het Groot Schijn en de aanleg van Park Groot Schijn zal een grote impact hebben op de ondergrond. Een deel van de volkstuintjes zal ontruimd moeten worden. Aan deze tuintjes aan de Ten Eekhovelei is er een hoge verwachting van vondsten van de ijzertijd tot middeleeuwse bewoning. Landschappelijke boringen toonden aan dat ook vondsten uit de prehistorie mogelijk zijn. Deze zone wordt dus ook archeologisch onderzocht, voor de start van de graafwerken voor de aanleg van het park. Daarnaast zal er ook een opgraving worden uitgevoerd ter hoogte van de gracht van het domein.
Park Groot Schijn: historische bewoning van Deurne
De aanpassing van de waterloop van het Groot Schijn en de aanleg van Ringpark Het Schijn hebben een grote impact op de ondergrond. Ter hoogte van de voormalige volkstuintjes aan de Ten Eekhovelei was er een hoge verwachting naar sporen van bewoning van de IJzertijd tot in de Middeleeuwen. Voorafgaandelijk aan de werken voor de aanleg van het park werd daarom eind 2024 en gefaseerd tijdens de eerste helft van 2025 een opgraving uitgevoerd.
Tijdens deze opgravingen vonden archeologen, naast gebouwresten van een hoeve van de 15de/16de eeuw tot de 20ste eeuw, ook grondsporen van een huis uit de vroege-midden IJzertijd (periode 800-250 V.C). In de buurt werden sporen van zogehete ‘spiekers’ aangetroffen. Dit waren structuren waarin graan opgeslagen werd. Naast het handgevormde IJzertijd aardewerk, werden ook scherven aangetroffen van vaatwerk uit de Romeinse en Karolingische tijd. Er werden twee mantelspelden gevonden, te dateren tussen 850 en 950. Het onderzoek leverde zelfs vuurstenen werktuigen uit de prehistorie op.
Om deze oudste fase beter in kaart te brengen en te dateren voeren de archeologen nog bijkomend terreinonderzoek uit waarbij grondmonsters worden uitgezeefd met water op zoek naar vondsten, zoals vuurstenen werktuigen.
5. Turnhoutsebaan: Brialmontomwalling en Deurne Huyskens
In de zone tussen de R1, Rivierenhof en de Turnhoutsebaan was er, ten oosten van de vroegere Brialmontomwaling, de cluster ‘Deurne Huyskens’. Dit omvatte een rij gebouwen gelegen aan de Kerkendijkstraat, gekend vanaf de 18de eeuw. Het noordelijke verlengde van deze straat verdween bij de bouw van de Brialmontomwalling rond 1860 (1857-1864), terwijl de historische woningen bleven bestaan tot in de eerste helft van de 20ste eeuw. De aanleg van de Ring in de jaren 1960 hertekende het landschap opnieuw.
Wat werd al onderzocht?
In het voorjaar van 2022 werd een opgraving uitgevoerd door de dienst archeologie naar aanleiding van het verleggen van het huidige Ringfietspad in oostelijke richting via een fietstunnel. Er moest namelijk plaats gemaakt worden voor de tijdelijke bypass tussen het fietspad en de huidige Ring R1. Deze tunnel doorkruiste woningen van ‘Deurne Huyskens’.
Resultaat
Bij het onderzoek kwamen bakstenen muren, tegelvloeren, een kasseidek en het oude wegtracé tevoorschijn. Zowel de gevel aan de Turnhoutesbaan, als de zijkanten van de gebouwen aan de Kerkendijk kwamen aan het licht. De restanten dateerden uit de 18de-19de eeuw. De woningen waren sterk verstoord door de afbraak in functie van de bouw van de Brialmontomwalling. Het hele terrein werd later in de 20ste eeuw tot 3m opgehoogd voor de aanleg van de huidige Turnhoutsebaan.
Gepland onderzoek
De huizen van Deurne Huyskens werden in de 19de eeuw deels verstoord door de afbraak voor de bouw de Brialmontomwalling. Bij de uitgravingen voor de aanleg van de dive-under aan afrit E313 en de Turnhoutsebaan zal de contrescarp van de Brialmontomwalling en bijhorende gracht aangesneden worden. Deze graafwerken worden daarom ook begeleid door de dienst archeologie.